Konu: Türkiye'nin Sýhhý-i Ýctimaî Coðrafyasý "Urfa Vilayeti" isimli kitaptan bir kesit

1925 yýlýnda Nizip ve çevresi hakkýnda resmi bir yazýþmadýr..









TÜRKÝYE’NÝN SIHHI-Ý ÝCTÝMAÎ COÐRAFYASI
URFA VÝLAYETÝ
(1925)

ÜÇÜNCÜ KISIM
Vilayetin Taksimât-ý Mülkiyesi
Urfa Vilayeti merkez kazasýyla beraber Harran, Suruç, Birecik kazalarýndan ibaret olup merkezin Beziki, Kabahaydar, Somatari nahiyeleri, Harran kazasýnýn Nusretiye, Birecik kazasýnýn Nizib ve Cerablus nam nahiyeleri vardýr. Suruç kazasýnýn nahiyesi yoktur. Merkez kazasýnýn maa nevahi 327, Harran kazasýnýn maa nevahi 184, Suruç kazasýnýn 167, Birecik kazasýnýn maa nevahi 132 karyesi mevcuttur.
....
…
Birecik Kazasý:
Urfa Vilayetine tabi ve merkez vilayetin 90 kilometre garbýnda ve 18 saat mesafededir. Fýrat nehri kýyýsýnda inþa edilmiþ bir kalenin civarýnda oldukça latif bir kasabadýr. Ýklimi sýcaktýr. Merkez kasaba 3000 hane olup 11000 küsur nüfusu vardýr. Mebânîsi bir veya iki katlý, yumuþak kireçli taþtan imal edilir. Sokaklarý ve caddeleri Fýrat’a meyillidir. Sokaklarý dar ve i’vicâclýdýr. Melik’üt-Tâhir tarafýnda yaptýrýlmýþ yedi kattan ibaret cesîm bir kalesi vardýr. Kadim Romalýlarca “Za’mâ” namýyla yad olunmakta idi. Bazý tarihlerde Bîre ve Bîret’ül-Furât namý dahi verilmektedir. Ýmam Yusuf Sekkâkî’nin merkadý kale derûnundadýr. Yavuz Sultan Selim zamanýnda mimar Ömer tarafýndan tamir edilmiþtir. Bugün harabe halindedir. Þehrin etrafýnda bir sur mevcuttur. Mülûk-ý Çerâkise’den Kayýtay tarafýndan inþa edildiði kapýsý üzerindeki kitabeden anlaþýlmaktadýr. Merkez kazada 19 câmi-i þerîf 1 medrese, 7 tekke, 3 kilise mevcuttur. Cevâmiden Cami-i Kebîr 902 tarihinde Sultan Gavri tarafýndan inþa edilmiþtir. Ebu Mahmud tarafýndan 926’de Mahmud Paþa, 962’de Surubli, 11682’de Es-Seyyid Muhammed tarafýndan inþa olunan çarþý camileri zikre þayandýr. Kasabanýn garbýnda Þeyh Cemaleddin bin Þucâ’, Þeyh Saadeddin El-Cebbâvî, Þeyh Sânî El-Horasânî, Þeyh Hasan Et-Tûrânî merkadlarý mevcuttur ki ziyaretgâhdýr. Merkez kasabada 500 dükkan, 9 han, 4 hamam, 20 deðirmen, 100 mütecâviz bahçe, 500 mütecâviz bað vardýr. 250.000 dönüm mezrû’ arazi, 80.000 dönüm gayr-ý mezrû’ arazi vardýr.
Birecik kazasýnda kýsm-ý mahsusunda tafsilatý verilen bir kalesi, Cerablus ve Belkýs þehirleri harabeleri mevcuttur. Belkýs harabelerinde köylüler tarafýndan icra edilen hafriyatla vazolar, Romalýlara ait sikkeler ve kitabeli taþlar bulunmuþtur. Hafriyat ciddi bir surette yapýlýrsa kýymetdar âsâra tesadüf olunacaðý tabiidir. Kezâ Cerablus harabesi kýymetdar âsâr ile dolu olduðu Almanlar tarafýndan bir müddet-i kasîre zarfýnda hafriyat yapýlýp çýkan kýymetdar âsâr ile sabittir. Belkýs harabesinden çýkan meskûkâttan birisi üzerinde bu ibare yazýlýrdýr: CAMO NHTPO
Diðer bir taþ üzerinde âtîdeki yazýlar görülmüþtür: ΔDMPTTIAI MAPKIAAΔYD EXAIPE.
Suruç Kazasý:
Tarih hiçbir kýymeti yoktur. Mahtutu kubbelerden ibaret bir köydür. Burada bir câmi, bir mescid, bir tekke, 59 dükkan, 4 han vardýr. Hamam yoktur.
Nizib:
Pek eski bir kasabadýr. Urfa kasabasý gibi bir çok istilalara ve muharebelere sahne olmuþtur. Romalýlar ile Sasaniler arasýnda 304 miladi tarihinde bu mevkide büyük bir harp olduðu tarihen mervîdir. Mülûk-ý Sasaniden Þaburþani ile Roma imparatoru Ýkinci Kostas arasýnda vaki olan muharebesiyle meþhurdur. Cerablus ve Belkýs harabeleri bu kasabanýn yakýnýndadýr. Hafýz Paþa ordusuyla Mýsýrlý Ýbrahim Paþa arasýndaki meþhur harp dahi burada vukua gelmiþtir. Romalýlardan kalma iki bin senelik olduðu mervî bulunan bir kilisesi vardýr. Hiçbir kitabesi yok ise de âsâr-ý mimarisi Romalýlara aittir.
Nüfus-ý Umûmiyesi, Sekenesi, Milliyeti:
Nüfus-ý umûmiyesi 128.364 olup bunlardan merkez vilayetin maa nevahi ve kurâ 87.576, Suruç kazasýnýn 20.324, Birecik kazasýnýn 29.464 nüfustur. Harran kazasýnýn tahrir nüfusu henüz icra edilmediðinden¹ bu kaza nüfusu dahi ilave edilirse yüz elli bin nüfusu tecâvüz edeceði muhakkaktýr. Tespit olunan nüfus hakiki olmayýp mektûm nüfus da pek çoktur. Nüfus-ý mektuma dahi çýkarýldýðý takdirde nüfus-ý umûmiyesi iki yüz bini tecâvüz edebilir. Nüfusun %61,8’ini Türkler teþkil ederler, ekseriyet-i azamiyyesi Türktür. Sekenesi Türk, Kürt, Arap, Yahudi, Süryani ve Ermeni’den ibarettir. Tanzim kýlýnan cedvelin münderecâtýndan dahi müsteban olacaðý vech üzere %98,5 müslüm, ve %1,5 gayr-ý müslüm mevcuttur. Hal-i hazýr nüfusun tasnifi itibariyle müslüm anasýrýn dahi ekseriyetini Türkler teþkil eder. Kürt namý verilen unsur %22,3, Araplar %14,4, Yahudiler %0,6, Süryaniler ve Ermeniler %0,9 kadar bulunmaktadýr. Bu havalide bulunan Türkler Urfa Vilayetinin en kadim sükkânýdýr. Urfa havalisinde uzun müddet icrâ-yý hükümet etmiþlerdir. Muhâceret-i umûmiye-i kadîm devrinde Ýran ve Kafkas tarikiyle garba doðru taþýp gelen akvâm meyanýnda Hititler, Somarakatlar Urfa havalisine gelerek kasabayý tesis ve bir hükümet teþkil etmiþlerdir. Uzun müddet hükümran olan bu hükümet Babil, Ninevo, Mýsýr ve Yunan kadim mücâdelâtý arasýnda siyasi ve askeri bir merkez takallut olarak kalmýþ olan Hitit ve Somarakat hükümeti en nihayet Babilliler tarafýndan istila olunarak hakimiyet-i siyasiyesine nihayet verilmiþ ise de bilahire muhtelif edvar ve zamanlarda hakimiyetlerini istidrâd ve icrâ-yý hükümet etmiþlerdir. Ba’d’el-Ýslam Ýrandan ve Türkistan’dan Urfa havalisine akýn eden muhâceret ceryanlarý meyanýnda Ýranlýlar ve onu müteakip Selçuk Türkleri, Karakoyunlu, Akkoyunlu Türkleri Urfa havalisinde yerleþmiþler ve izler býrakmýþlardýr. Son Türk muhâceret kafilesi teþkil eden kayý Han kabilesi de Kafkas, Ahlat, Diyarbekir tarikiyle Urfa havalisine gelmiþler ve bu havalide senelerce dolaþtýktan sonra kabilesinin bir kýsmý garba ve cünuba müteveccihen hareket ettikleri halde diðer bir kýsmý ki el-ân Keçeli nam-ý diðerle Karakeçili ismiyle yad olunan büyük bir aþirettir, Urfa havalisinde kalmýþtýr. Bu aþiretten mâ’adâ Döðerli, Bahadýrlý aþiretleri dahi Kayý Hanlara mensup Türklerdir. Urfa havalisine gelip yerleþen Türklerle beraber Tatarlar dahi vardýr ki el-ân (bezemekten) Beziki aþireti namýyla yad olunurlar. Timurlenk ordusuna mensup Üçoklu lakabýyla mevsûm Berâzî aþireti dahi Türklerdendir.
Aþâir:
Vilayet dahilinde Türk ve Arap olmak üzere iki kýsým aþâir mevcuttur. Türk aþiretlerinin bir kýsmý lisan, âdât ve ananelerini tamamen muhafaza ettikleri halde diðer bir kýsmý Arap, Türk ve Ýran medeniyetlerinin tesiri altýnda kalarak lisanlarýný, âdetlerini, ananâtýný ve milliyetini kaybedip hakikatte tarihen ve aslen Türk olduklarý halde Kürt namýný almýþlardýr. Arap aþiretleri Urfa mýntýkasýnýn þark ve cünub cihetlerinde meskundur. Türk ve Kürt aþâiri ise þark ve garb cihetlerinde mütemekkindir.
Arap Aþâiri:
Arap aþâiri ve bunlara mensup kabâil ber-vech-i zîrdir:
Harran kasabasýnda mütemekkin: Munîf, Ebu Cerâde, Dâvud kabilelerinden müteþekkil Bin Muhammed aþireti.
Harran kasabasýnda mütemekkin: Bin Ýcîl, Nevâfile, Ebu Cundî, Belenzîn kabilelerinden müteþekkil Cümeyle Aþireti.
Harran kasabasýnda mütemekkin: Nevâce, Musâsýla, Siyâle kabâilinden müteþekkil Siyâle aþireti.
Harran kasabasýnda mütemekkin: Bin Zeyd, Tammâh, Ubâde kabâilinden müteþekkil Bin Yusûf aþireti.
Bunlarýn umumuna “Geys” aþireti namý verilir. Bunlarda mâ’adâ seyyâr bir halde bulunan ve büyük bir aþiret olan Aneze aþireti dahi vardýr.
Türk Aþâiri:
Urfa merkez kazasýnda bulunan Bâzîkî (Beziki) aþireti, Bahadýrlý aþireti, Döðerli aþireti kabâili yoktur.
Suruç kazasýnda Üçoklu nam-ý diðerle Barâzî aþireti mevcut olup iþbu aþiret Dinar, Bicanlar, Þeddâde Sahbanlar, Ali Denili, Ketkânlý, Hýltânlý, Didanlý kabilelerinden mürekkeptir. Aslen Türk olup lisan ve âdâtýný kaybetmiþ Kürt aþâiri olarak Mersâvî, Hartâvî, Þincânlý aþâiri vardýr. Bundan mâ’adâ Kayý Han kabilesine mensup Süleyman þah ile beraber gelen ve aslen Türk olup Araplaþmýþ Türkmen aþireti dahi mevcuttur ki 400 haneden ibarettir.
…
…

¹ O vakitlerde Urfa kýrsalýnda yaþayan ahalinin büyük bir kýsmý ya göçebe ya da yarý göçebe olduðu için nüfus sayýmý saðlýklý yapýlamamýþ diye düþünüyorum ve dolayýsýyla veriler de saðlýklý deðildir. Eldeki verilere bakýlarak bazý yüzdeler verilmiþtir.