NÝZÝP’teki Mimari Eserler Yüksek Lisans Tezi

[Halil Eker]

NÝZÝP’teki Mimari Eserlerle ilgili Bir Yüksek Lisans Tezi. Tarih sahnesine çýkmýþ ve bölgeye hakim olmaya çalýþmýþ bütün medeniyetlerin ele geçirmek için büyük uðraþ verdikleri Anadolu’nun güneydoðusu ile Mezopotamya’nýn kuzeyinde yer alan Nizip’i, bölgenin siyasal ve kültürel hareketliliðinden uzak düþünmek mümkün deðildir.

T.C.

YÜZÜNCÜ YIL ÜNÝVERSÝTESÝ
SOSYAL BÝLÝMLER ENSTÝTÜSÜ
SANAT TARÝHÝ ANA BÝLÝM DALI
NÝZÝP’TEKÝ MÝMARÝ ESERLER
YÜKSEK LÝSANS TEZÝ

Hazýrlayan
Halil EKER
DANIÞMAN
Doç. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇÝOÐLU

VAN - 2006

ÝÇÝNDEKÝLER
ÖNSÖZ
1. GÝRÝÞ1.1. Konunun Niteliði ve Önemi
1.2. Kaynak ve Araþtýrmalar
1.3. Metot ve Düzen
2. NÝZÝP ADININ KAYNAÐI, COÐRAFÝ DURUMU VE TARÝHÇESÝ
2.1. Nizip Adýnýn Kaynaðý
2.2. Nizip’in Coðrafi Konumu
2.3. Nizip’in Tarihçesi
3. KATALOG
3.1. GÜNÜMÜZDE MEVCUT OLAN YAPILAR
3.1.1. CAMÝLER
3.1.1.1. Uluyatýr Kasabasý Merkez Camii
3.1.1.2. Salkým Kasabasý Adaklý Camii
3.1.1.3. Uluyatýr Kasabasý Yalnýz Minare
3.1.1.4. Nizip Leylek Camii
3.1.1.5. Nizip Hamam Camii
3.1.1.6. Turlu Köyü Camii
3.1.1.7 Tatlýcak Kasabasý Merkez Camii
3.1.1.8. Nizip Saha Camii
3.1.1.9. Nizip Þýhlar Camii
3.1.1.10. Salkým Kasabasý Merkez Camii
3.1.1.11. Sekili Kasabasý Eski Höyük Camii Minaresi
3.1.1.12. Nizip Molla Ahmed Camii
3.1.1.13. Nizip Çarþý Camii
3.1.1.14. Akçakent Köyü Aþaðýoba Camii
3.1.1.15. Akçakent Köyü Yukarýoba Camii
3.1.1.16. Çanakçý Köyü Camii
3.1.2. KÝLÝSELER
3.1.2.1. Ehneþ (Gümüþgün) Köyü Kilisesi
3.1.2.2. Nizip Fevkani Kilisesi
3.1.3. SABUNHANELER
3.1.3.1. Fincancýoðlu Sabunhanesi
3.1.3.2. Hacý Ahmet Sayýn Sabunhanesi
3.1.3.3. Hacý Mehmet Sayýn Sabunhanesi
3.1.4. EVLER
3.1.4.1. Zabitler Evi
3.1.4.2. Ýbrahim Eser Evi
3.1.4.3. Avni Uygur Evi
3.1.4.4. Ýsmail Örnek Evi
3.1.4.5. Hacý Ahmet Sayýn Evi
3.1.4.6. Hacý Abit Sayýn Evi
3.1.4.7. Sayýnlar Misafirhanesi
3.1.5. KÖPRÜLER
3.1.5.1. Salkým Taþ Köprü
3.1.5.2. Akçakent Köyü Taþ Köprü
3.1.5.3. Paþa Köprüsü
3.1.6. TÜRBELER
3.1.6.1. Anonim Türbe
3.1.6.2. Þýh Süleyman Türbesi
3.1.7. Çeþmeler
3.1.7.1. Akçakent Köyü Çeþmesi
3.2. GÜNÜMÜZDE MEVCUT OLMAYAN YAPILAR
3.2.1. Nizip Bedesteni
3.2.2. Büyük Hamam
3.2.3. Küçük Hamam
4. DEÐERLENDÝRME
4.1. Plan ve Mekan Anlayýþý
4.1.1. Camiler
4.1.2. Kiliseler
4.1.3. Sabunhaneler
4.1.4. Evler
4.1.5. Köprüler
4.1.6. Türbeler
4.1.7. Çeþmeler
4.1.8. Bedestenler
4.1.9. Hamamlar
4.2. YAPI ELEMANLARI
4.2.1. Cephe Düzenleri
4.2.2. Apsisler
4.2.3. Mihraplar
4.2.4. Minberler
4.2.5. Minareler
4.2.6. Avlu
4.2.7. Eyvan
4.3. STRÜKTÜREL ELEMANLAR
4.3.1. Destek ve Geçiþ Elemanlarý
4.3.1.1. Paye, Sütun, Sütun Baþlýklarý
4.3.2. Kemerler
4.3.3. Pandantifler
4.3.4. Örtü Sistemleri
4.3.4.1. Kubbeler
4.3.4.2. Tonozlar
4.3.4.3. Düz Örtüler
4.3.4.4. Kýrma Çatýlar
4.4. SÜSLEME
4.4.1. Bitkisel Örnekler
4.4.2. Geometrik Örnekler
4.4.3. Mukarnas
4.5. YAZI
4.6. MALZEME VE TEKNÝK
4.6.1. Taþ
4.2.2.Ahþap
5. SONUÇ
6. ÖZET
6.1. SUMMARY
7. KAYNAKÇA
8. ÇÝZÝM LÝSTESÝ
9. FOTOÐRAF LÝSTESÝ
10. LEVHALAR

ÖNSÖZ

Tarih sahnesine çýkmýþ ve bölgeye hakim olmaya çalýþmýþ bütün medeniyetlerin ele geçirmek için büyük uðraþ verdikleri Anadolu’nun güneydoðusu ile Mezopotamya’nýn kuzeyinde yer alan Nizip’i, bölgenin siyasal ve kültürel hareketliliðinden uzak düþünmek mümkün deðildir.

Düzenli akarsularý, elveriþli iklimi ve Anadolu ile daha güney bölgeler arasýnda köprü vazifesi görmesi nedeniyle sürekli iskan edilen Nizip, bu yöreye yerleþmiþ olan medeniyetlerin býrakmýþ olduklarý kalýntýlarla, bölgenin zengin bir kültürel mirasa sahip olmasýný saðlamýþtýr.

Ýnþa edildikleri dönemin sosyal ve kültürel özelliklerini barýndýran ve geçmiþle gelecek arasýnda bir köprü kuran bu eserler, yörede hakimiyet kurmuþ devletlerin ulaþtýklarý medeniyet düzeyinin ve yaptýðý hizmetlerin sembolü niteliðindedir.

Anadolu’daki köklü tarihin birer belgesi olan incelediðimiz bu tarihi eserlerin bakýmsýzlýða ve yýkýma terk edilmiþ olmasý, sadece kültür varlýklarýmýzý deðil, tarihimizi de ortadan yok etmektedir. “Nizip’teki Mimari Eserler” adlý bu tez çalýþmasýnda Nizip ilçe merkezi ve köylerindeki cami, türbe, bedesten, sabunhane, köprü, hamam, kilise ve ev gibi mimari eserler yerinde araþtýrýlmýþ, ölçüleri alýnmýþ, kitabeleri okunmuþ ve sanat tarihinin bilimsel metodolojisine uygun biçimde incelenmiþtir. Yansýttýklarý mimari üsluplarý günümüze ulaþtýðý þekliyle incelemeye çalýþtýðýmýz bu eserlere; en kýsa zamanda sahip çýkýlmasý, yýkýmlarýnýn önüne geçilmesi ve onlara hak ettikleri deðerin verilmesi en büyük dileðimizdir.

Beni bu araþtýrmayý yapmaya sevk eden ve çalýþmamý yönlendiren danýþmaným Doç. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇÝOÐLU’na, araþtýrmam sýrasýnda benden her türlü yardýmlarýný esirgemeyen bölüm baþkaným Prof. Dr. Recai KARAHAN’a, bölüm hocalarýmdan Prof.Dr. Abdusselam ULUÇAM’a, kendisinden büyük yardým ve destek gördüðüm hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP’a, Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKÝN’e, Yrd. Doç. Dr. Ali BORAN’a, Yrd.Doç. Dr. Bülent Nuri Kýlavuz’a, Y.Y.Ü. öðretim üyelerinden Dr. Kemal ÖZKURT’ta ve Nizip’li iþadamlarýndan Ý. Halil ÝMAMOÐULLARI’na, Ayhan AKPEK’e, Nizip’li inþaat mühendisi Mahmut POLAT’a, Gaziantep Müzesi Müdürü Arkeolog Mehmet ÖNAL’a, Gaziantep Müzesi uzmanlarýndan Antropolog Coþkun KÖYSU ile restoratör Mustafa BAKIR’a, Edebiyat öðretmeni Ömer Yýldýrým’a ve bütün Nizip halkýna teþekkürü bir borç bilirim.

VAN, 2006 Halil EKER

ÖZET

Gaziantep ilinin doðusunda, il merkezine 45 km. uzaklýkta olan Nizip ilçesi 1348 km2’lik yüz ölçüme sahiptir. Þanlýurfa- Birecik-Nizip-Gaziantep-Halep kervan yollarýnýn üzerindeki ilçe, stratejik olarak önemli bir yere sahiptir. Yazýlý kaynaklarda ilk kez adýna Arap kaynaklarýnda rastlanan Nizip’de günümüze kadar bir çok medeniyete ait izler görülmektedir.

Yüksek Lisans Tezi çalýþma konusu olan Nizip’teki Mimari Eserler kapsamýnda Nizip ilçe merkezinde ve köylerinde bulunan camiler, kiliseler, sabunhaneler, evler, köprüler, mezar anýtlarý, bedestenler, hamamlar ve çeþmeler çalýþýlmýþtýr.

Bu araþtýrma sonunda Nizip ilçe merkezinde ve köylerinde toplam 37 adet mimari eser tespit edilmiþtir. Bu eserlerin çoðu ilçe merkezinde ve ilçenin kuzeyindeki köylerdedir. Yapýlarýn daðýlýmý þöyledir; 16 cami, 2 kilise, 3 sabunhane, 7 ev, 3 köprü, 2 türbe, 1 çeþme, 1 bedesten, 2 hamamdýr.

Çalýþmanýn ilk aþamasýna, doküman ve kaynak toplamakla baþlanýlmýþtýr. Bu çerçeve de bölge ile ilgili bugüne yayýnlanan tüm eserlere ulaþýlmaya çalýþýlmýþtýr. Ardýndan tez kapsamýnda 2004 Mart ayýnda bölgede arazi çalýþmalarýna baþlanýlmýþ, bu çalýþmalara 2004 Temmuz ve 2005 Temmuz aylarýnda devam edilmiþtir. Araþtýrmalar sonucunda Nizip merkez ve köylerinde tespit edilen mimari eserlerin fotoðraflarý ve tümünün rölöve ölçümleri alýnmýþtýr.

Elde edilen bilgiler ýþýðýnda ilk olarak Nizip’in coðrafi konumu ve tarihçesi hakkýnda kýsaca bilgi verilmiþtir. Tezin katalog bölümünde yapýlar türlerine göre ayrýlarak çeþitli baþlýklar altýnda tanýtýlmýþtýr. Deðerlendirme bölümünde yapýlar eldeki veriler ýþýðýnda kendi aralarýnda benzerleri ile ve bölgedeki diðer benzer yapýlar ile karþýlaþtýrýlmýþtýr. Sonuç bölümünde yapýlarýn genel bir tarifi ve özelliklerinden bahsedildikten sonra varýlan sonuç kýsaca belirtilmiþtir.

Nizip’teki mimari eserlerde en çok taþ malzeme kullanýlmýþ bunun yanýnda ahþap malzemeye de yer verilmiþtir. Süslemeler taþ süslemeler olup, geometrik, bitkisel, mukarnas ve yazý karakterlidir.

Ýlçedeki mimari eserlerde Türk ve Hýristiyan sanatlarýnýn yaný sýra bölgesel ve yöresel özelliklerde göze çarpmaktadýr.

Birinci derecede kentsel sit alaný ilan edilen ilçenin mimari eserleri hakkýnda þimdiye kadar detaylý bir çalýþma yapýlmamýþ ve bu eserlerin çoðu literatüre geçirilmemiþtir

3.1.5.1. Salkým Taþ Köprü

YAPININ ADI : SALKIM KASABASI TAÞ KÖPRÜ
BULUNDUÐU YER : Nizip’in kuzeybatýsýnda Salkým Kasabasý.


TARÝHÇESÝ

Üzerinde herhangi bir kitabe bulunmayan köprünün kimin tarafýndan ve ne zaman inþa edildiði bilinmemektedir. Ancak kasabalýlarýn ifadelerine ve yapýnýn mimari özelliklerine bakýlarak, köprünün Memluklu Dönemi eseri olduðu düþünülmektedir.

YAPININ TANIMI

Köprü Nizip ilçesinin kuzeybatýsýnda, kasabanýn batý tarafýndan kasabaya giriþte Nizip Çayý üzerinde kurulmuþtur.

Sivri kemerli üç gözlü köprü, ortada büyük kemer gözü, yanlarda daha küçük ölçülerde tutulmuþ iki boþaltma kemeri ile ana gözlü köprüler grubuna girmektedir. (Bkz. Çizim: 41) Her iki kýyýdan orta kemere doðru yükselen eðimli bir yola sahip olan köprünün yan korkuluklarý bulunmamaktadýr. (Bkz. Foto: 308) Ana kemerin menba cephesinde selyaran denilen payandalar yer almaktadýr. (Bkz. Foto: 310)

Kesme taþla inþa edilmiþ olan köprünün bazý yerlerinde moloz taþ malzeme kullanýlmýþtýr.

Salkým Taþ köprü Foto 308


Salkým Taþ köprü Foto 309


Salkým Taþ köprü Foto 310

__________________
0505 766 84 01

[Subutay]

Gerisini de merakla bekliyoruz.

[coskun]

Arkadaþ yüreðine emeðine saðlýk. Tek kelime ile harikasýn.

[ibrahim]

gerçekten güzel bir araþtýrma, ellerinize saðlýk, tamamýný incelemek bizler içinde çok güzel olacak.

[admin]

Abi deðerli Halil hocamla dün tanýþtýk. Kendisi Üç yýlýný bu tezi hazýrlamak için harcamýþ. Zaman içerisinde bizlerle paylaþacak, ayrýca bu konularda güzel çalýþmalarý ve araþtýrmalarýný da bizler için derleyip yayýnlamamýz için verecek.
Fakat þuan için kitabý bastýrmak için sponsor arýyor. O zamana kadar da istediðimiz birkaç konuyu siz Nizip'lilerin bilgisine sunacak.

[fsoyarik]

Sevgili kardeþim eline saðlýk yýllarýn emeði için nasýl teþekkür edelim bilemiyorum.Ancak kiatabý basýnca kaymakamlýk ilçe özel idareden destek saðlamazmý.Baþkanýmýz kaymakam bey ile görüþse faydasý olurmu acaba

[benbaskan]

ellerine ve emeðine saðlýk ve bide bir üniversitede hemde gaziantep dýþýndaki bir üniversitede bu çalýþmanýn yapýlmasý ilginç ve gurur verici teþekkkürler...

[Ramazan Tarhan]

Makalenin içerigi ve yorumlar birbirine karýþýnca okuyucu açýsýndan karmaþýk bir durum ortaya çýkmaktadýr.Bu sebeple admin veya Halil Eker hocamýzýn çalýþma kapsamýndaki baþlýklarýný makale içerigine editlemeyi uygun gördüm.Gerçekten de çok güzel bir çalýþma.Kitap halinde basýlmasý Nizip için büyük bir kazanç olacaktýr.Bu hususta destek verecek gönüllülere buradan çaðrýmýz yapmýþ olalým.Çalýþma için hocamýza tebriklerimi sunuyorum.

[Kasým Böler]

Sayýn Halil Eker'in çalýþmasýný gözden geçirme fýrsatým oldu, hakikaten Nizip tarihinde böyle kapsamlý bir çalýþma yapýlmamýþtýr. Ayrýca Nizip ve çevresi için bilmediðimiz çok ilginç detaylar var, en kýsa zamanda basýkýya verilerek kitap haline getirilmesi gerekli. Sayýn Tarhan'a katýlýyorum bu eserin kitap haline getirilmesine destek verecek kurum, kuruluþ yada þahýslara açýk çaðrý yaparak katkýlarýný bekliyoruz.

[Kemal Cengiz]

Resmi kaynak niteliðine sahip olacaðýndan þüphe duymadýðým bu eserin bir an önce basýlmasý þart gibi.. Sayýn Halil EKER'e destek olmak da her Nizipli'nin borcudur, diyor ve Nizip Com'dan bu konuda bir kampanya baþlatmasýný öneriyorum. Yalnýzca Nizip-com üyeleri katký saðlasa eminim bir günlük cay-kahve parasýna denk gelir. Ne dersiniz?

[Ramazan Tarhan]

Resmi kaynak niteliðine sahip olacaðýndan þüphe duymadýðým bu eserin bir an önce basýlmasý þart gibi.. Sayýn Halil EKER'e destek olmak da her Nizipli'nin borcudur, diyor ve Nizip Com'dan bu konuda bir kampanya baþlatmasýný öneriyorum. Yalnýzca Nizip-com üyeleri katký saðlasa eminim bir günlük cay-kahve parasýna denk gelir. Ne dersiniz?

KEMAL CENGÝZ BEY ÖNERÝ ÝÇÝN TEÞEKKÜRLER..EGER BU ÖNERÝ GERÇEKLEÞÝRSE SPONSOR OLARAK NÝZÝP.COM YAZILMASI YETERLÝ OLACAKTIR.BEN ÝSTANBUL'DAN UYGUN BÝR MATBAA BULURUM.HÝSSEME DÜÞEN ORANDA KATKI DA SAÐLARIM.ÞÝMDÝ SIRA UYGULAMAYA GEÇÝÞTE.BAKALIM KÝMLER DESTEK VERECEK.AYRICA DESTEK VERENLERÝN ÝSMÝ DE KÝTABIN TEÞEKKÜR KISMINDA ZÝKREDÝLEBÝLÝR.

[admin]

*Üç yýl önceki tanýþmamýz sýrasýnda Halil bey ilgimizden memnun olduðu ve kendisini yönlendirdiðimiz için Nizip.com üyelerine minnettarlýk duyuyor ve basýlacak kitaba Nizip.com katkýlarýyla diyecek.
Kitap arkalý önlü 250 sayfa. Bunun 125 sayfasý siyah /beyaz bastýrýlabilirse de 125 sayfasý fotoðraflar nedeniyle renkli bastýrýlmalý. Ayrýca kibar birde kapak olmalý. Kitabýn dizgileri bitmiþ ve cd ortamýndadýr.

Kitabý ben gördüm, birkaç saat inceleme imkaným oldu. Diyebilirimi ki; Nizip çevresinin tarihi yapýlarý olarak bugüne kadar hazýrlanmýþ en kapsamlý, açýklamalý, çizimli, fotoðraflý, tarihi araþtýrmalý eseridir. Umarým Halil beyin doktora tezi için bastýrmasý gerekli bu kitap için destek verebilir ve halkýmýza kazandýrýrýz.

Ben þahsým adýna 100 Ytl verebilirim. Butür kampanyalarýn internet ortamýnda yapýlmasý yasal olarak uygun deðilse de, bu hayýrlý iþe vesile olmak isterim. Kampanya ya destek olacaklar özelden Sn.Tarhan veya Kemal Cengiz beye ulaþsýnlar. Matbaa konularýnda onlarýn kollarý daha uzundur.

[Subutay]

Halil Bey'e bir sorum olacak. Ýçindekiler kýsmýnda göremedim ama acaba bu tezde "Arasta" tipi yapýlar hakkýnda bilgi veriliyor mu?

[ogretmenbey]

Halil Eker kardeþime yaptýðý bu özverili çalýþmasýndan dolayý teþekkür eder,azminin devamýný dilerim. Halil Beykardeþimle buçalýþmalarýn bazýlarýna bizzat birlikte katýldým. Kendisine þoförlük ettim. Metrenin bir ucundan da ben tuttum.Bekir Kýlýç...

[Ahmet Kocaaslan]

sayýn Halil bey Nizip'in tarihine,kültürüne ýþýk tutacak olan bu araþtýrman için seni kutlar ellerine saðlýk diyorum.bu çalýþman muhakkaki þimdiki ve gelecekteki kuþaklara kaynak olacaktýr.çalýþmalarýnda baþarýlar dilerim.