Gur (t) türkleri

[fsoyarik]

Riþvanlarýn Kültürel Unsurlarý


Riþvanlarýn Kültürel Unsurlarý

Riþvan Aþireti’nin Türk kökenli olduðu yönündeki deliller sadece arþiv belgeleri ve Türkçe aþiret adlarýnýn yanýnda yaþadýklarý örf ve adetleriyle de ortaya konmuþ bir gerçekliktir. Türk kültüründe yaþayan ve hatta Türkiye’nin batý illerinde unutulmaya yüz tutmuþ bazý Türk adet ve gelenekleri Riþvan Aþireti’nde varlýðýný devam ettirmektedir. Bunlardan biri de Albastý-Alkarasý kültürüdür.
Yakþa kelimesi Uygur ve Sanskirt dillerinde “Þeytan” anlamýna gelir. Eski Türkçede ise Þeytana Albýs adý verilmektedir.
Türk halk kültüründe görülen “Albastý veya Alkarasý” kültürü, yani yeni doðmuþ çocuklarýn dýþarýya çýkarýlmamasý, Albastý ve Alkarasý’ndan korunmasý kültürüdür. Albastý veya Alkarasý, doðum sýrasýnda ve sonrasýnda gerek anne gerek çocuk için en büyük tehlike olarak kabul edilen kötü ruhtur. Bunla ilgili inanç, Türklerin çok eski devirlerden günümüze kadar gelen, halen Anadolu ve Anadolu dýþýndaki Türkler arasýnda yaþayan önemli bir inanç unsurudur.
Karakteristik bir Türk motifi olan Al, Albastý ruhu, Alkarasý; Osmanlý metinlerinde Albýz, Urenha ve Tuba Türklerinde Albýs, Altay Türklerinde Almýs, Yakut Türklerinde Abasý olarak bilinir. Kazak ve Kýrgýz Türklerinde Sarý ve Kara olmak üzere iki türlü Albastý vardýr. Bazen kadýn, bazen tilki, bazen keçi þeklinde görüldüðüne inanýlmamaktadýr. Bu inanç en çok da Baþkurd Türklerinde ve Baþkurdistan’da görülmektedir.
Ýþte bu eski Türk inancý, bugün Anadolu’nun doðu kesiminde yoðun olarak yaþamaktadýr. Nitekim mevzuumuzun da konusu olan Gaziantep ve Maraþ bölgesinde yaþayan aþiretlerden Riþvanlarda da Alkarasý inancý hâkimdir. Riþvanlar loðusa kadýnýn yastýðýnýn altýna bir demir parçasý veya býçak koyarlar. Çünkü Alkarasý demirden korkar, ayrýca bunun yanýnda dualar yazýlý “betik veya muskalar da” bulundurulur. Yine loðusa kadýnýn üstünde veya baþýnda mutlaka kýrmýzý renkli bir yaþmak (bu örtüye Gurmanclar “yazma” der) veya kumaþýn bulunmasý ve kocasýnýn da elbisesinden bir parçanýn bulunmasý, Alkarasýna karþý koruyucu bir tesiri olduðuna inanýlýr. Loðusa, kýrkýncý gününü tamamlayýncaya kadar yalnýz býrakýlmaz. Ayrýca yeni doðan çocuk kýrký çýkýnca yýkanýr. Anne hamilelik sýrasýnda bir þeyi arzulayýp da yiyemediyse ve hamilelikte yatýr ziyaret edilmiþse ve anne yatýra ait kabrin neresine dokunmuþsa, o yere denk gelen yerde çocukta ben ya da leke olacaðýna inanýlmakta, hamilenin ölüye bakmasý men edilmektedir.
Çocuðu olmayanlar ve dilekte bulunanlar yatýrlara ve kýrsal alanda tek bulunan aðaçlara giderek dua eder ve bez baðlayarak dileklerinin kabul edileceðini düþünürler. Riþvan aþiretlerinde görülen Kýrk olayý, yatýr, bez baðlama ve leke hadisesi tamamen Türkî bir inanç olup sadece Tük kültüründe mevcuttur. Bu inançlarýn hiç biri Arap, Ýran, Ermeni, Gürcü v.b. ülkelerin kültürlerinde mevcut deðildir.
16. yüzyýlda Türk kökenli olmasýna raðmen Fars (Ýran) kültürü ile donanmýþ Safevi Devlet etkisi tüm Mezopotamya ve günümüz Doðu Anadolu’sunu etkisi altýna almýþ, bu etki daha sonra Osmanlýlarýn etkisi ile daha da belirgin hale gelmiþtir. Bu durum tüm doðu aþiretlerini etkilediði gibi Riþvan Aþireti’ni de etkilemiþtir. Yine de yaptýðýmýz incelemeler, Fars kültür ve dil etkilenmesinden en az yara alan aþiretlerden birinin de Riþvanlýlar olduðunu ortaya çýkarmaktadýr.
Ortaya koyduðumuz yüzlerce veri Riþvanlýlarýn kökenlerini anlatmaya kâfi gelecek boyuttadýr. Her toplumun kendi kökenlerini bilme ve atalarýný tanýmaya hakký vardýr. Bazý kesimlerce Riþvanlar yýllardýr asimile edilmeye ve özlerinden koparýlmaya çalýþýlmaktadýrlar. Buna son vermek de öncelikle bu aþiret mensuplarýna düþmektedir.
ÖMER ÖZÜYILMAZ

[fsoyarik]

ERTUÞ/ERTUÞÝ/ARTUÞÝ AÞÝRETÝ
Bu aþiret mensuplarýnýn önemli bir bölümü Hakkâri ilinde konuþlu bulunmakla birlikte, Van, Siirt ve Mardin’de de aþirete mensup gruplar yaþamaktadýr. Aþiret genel itibariyle Kürt olarak adlandýrýlsa da yapýlan araþtýrmalar Ertuþiler için ilginç neticeler ortaya çýkarmýþtýr.
Bu araþtýrmalara göre, Ertuþiler Türklerin ilk dönemlerinde bugün Batý Çin sýnýrlarý içinde kalan, Kýrgýz sýnýrýna yakýn Ertuþ þehrinde yaþadýklarý, gerek kuraklýk gerekse de Çinlilerin baskýlarý nedeniyle batýya göç ettikleri, bu göçün önce Afganistan akabinde Ýran ve son olarak Mezopotamya’ya kadar sürdüðü görülmektedir.
Ertuþilerin ana yurdu olan Ertuþ þehri halen Çin’in Sincan bölgesinde önemli bir kent konumundadýr. Arap tarihçi Mesudi’nin Mürüc-ez Zeheb adlý coðrafya eserinde[1][1] de bu þehirden bahsederek, þehir halkýnýn batýya göçünden bahsetmektedir.
Oðuz Kökenli olduklarý yönünde iddialar olan Ertuþilerin aþiret yapýlarý da bu tezi doðrular niteliktedir. Tarihin eski çaðlarýndan günümüze kadar devam eden Türk aþiret/boy yapýsý irdelendiðinde, Türklerin aþiret sistemi üzerine kurulmuþ diðer milletlerden ayýran bariz bir fark ortaya çýkmaktadýr. Türk topluluklarý/aþiretleri kendi aralarýnda önce iki ana kola ayrýlýr.
Türklerin göçebe yaþantýsý, onlara hayatlarýný düzene koymak ve göçebeliðin dezavantajlarýný azaltmak için teþkilatlanmaya ve bu doðrultuda bir sistem oluþturmaya itmiþtir. Bu kapsamda teþkilat yapýlanmasý önce ikili sistem ardýndan 12’li ve sonrasýnda da 24’lü sistem þeklinde oluþturulmuþtur.
Bulgar ve Karluk Türkleri; Ýç-Dýþ, Oðuzlar; Üçok-Bozok, Hun, Ogur, Bulgar, Hazar, Macar, Kuman ve Türgiþler’de Ak-Kara þeklinde ayrýmlar oluþturulmuþtur. Akkoyunlu-Karakoyunlu, Akkeçili-Karakeçili ayrýmý da yine buna bir örnek olarak gösterilebilir. Hunlara baðlý Gav-çýðlarýn on iki klaný olduðu W. Eberhard tarafýndan da kaydedilmiþtir. Bunlar sýrasýyla:1-Çýðfuli 2-Tulu 3-Çýðcan 4-Dalien 5-Kuho 6-Joþupey 7-Dapugan 8-Alun 9-Moyün 10-Sýfýn 11-fufolo 12-Cýsu’dur.
Burada adý geçen Gav-çýð boyunun isminin önünde yer alan “Gav” adý eski Türkçede “göç eden” anlamýnda olup, Kürtler ve Türklerin ortak destaný olan Demirci Kava destanýnda ki “kava” adý da buradan türemiþtir. Eski Türklerde vezirlere “Demirci” denmekte olup, “Demirci Kava” adý Çin bölgesinden kaçarak Türkistan’a gelen Bilge Tonyukuk’a Türkistanlýlarýn verdiði “Demirci Gava” adýndan gelmektedir.
Konumuza dönecek olursak; meþhur Ýslam Seyyahý Ýbn Faldan, Baþkurd Türklerinin 12 boya ayrýldýðýna iþaret etmektedir. Gerçekten de Baþkurdlar kendilerini “on iki bavlý/on iki boy” olarak nitelemektedir. Baþkurd’larýn “12 Bav” dedikleri konu “12 Baba” demek olup, Gurmanc lehçesinde de “baba” kelimesi “bavý” olarak telaffuz edilmektedir.
Altaylýlar da kendilerinin 24 Söyükden (kemik/soy) meydana geldiklerine inanmaktadýrlar. Karakeçili yürükleri de 12 aþiretten oluþmaktadýr. 1-Veliler 2-Poyrazlý 3-Kýldanlý 4-Softalý 5-Karakayalý 6-Talazlý 7-Þazlý 8-Hacý Halil 9-Hayam Kethuda 10-Özbekli 11-Akçainli 12-Karabakýlýlardýr. Bazý Türk Gruplarý ise sayý olarak azalma gösterdiklerinde altý (6)’lý sisteme geçtikleri görülmüþtür. Ýkili sistem Gurmanclarda da Gurmance Gewr ve Gurmance Reþ þeklinde kendini göstermektedir.
Meþhur araþtýrmacý Buruinessen, Hakkâri’de yerleþmiþ olan Ertuþi ve Pinyaniþ aþiretlerinin boy olarak ikili sistemle Sað ve Sol olarak ayrýldýklarýnýn belirtmektedir. Tarihçi Abdulhaluk Çay, Pinyaniþ aþiretinin Sað kolu oluþturduðunu, Hakkâri ve Çukurca’da oturduklarýný, Ertuþ aþiretinin de Sol kolu oluþturduklarýný, yine Ertuþilerin kendi aralarýnda iki kola ayrýldýðýný Adýyaman ve jirki adýný taþýdýklarýný, Pinyaþilerin kendilerinin “demirci” olduklarýný, Timurlenk’in Anadolu ve Suriye seferleri sýrasýnda bölgeye geldiklerini belirtmektedirler. Pinyaþiler de yayla zamanýnda aþiret mensuplarýnýn çadýrlarýna “zoma” adý verilirken, aþiret reisinin çadýrýna da “Otað” gibi öz Türkçe adlar verilmektedir. Daha sonra tafsilatýyla ortaya belirteceðimiz diðer bir hususta bu aþiretin kullandýðý dildeki Öztürkçe kelime sayýsýnýn Türkiye Türklerinin kullandýðý Türkçeden daha fazla olduðudur. Anadolu Türklerinin unuttuðu birçok proto Türkçe kelime halen bu Hakkâri aþiretlerince kullanýlmaktadýr.

[fsoyarik]

1921-1926 yýllarý arasýnda Irak’ýn Revandiz-Van havalisi komutanlýðý ve Van Vali Vekili görevlerinde bulunan Süleyman Sabri paþa, “Van Tarihi” adlý eserinde; “Þafak ve Ertuþi (Artuþ) aþiretlerinin Türk teþkilat tarzý ile teþkilatlandýklarýný ve Turanlý bir aþiret olduklarýný” belirtmektedir.
Baþbakanlýk arþivlerinde ve Osmanlý Tahrir Defterleri temelinde yapýlan çalýþmalarda[2][2] yaklaþýk 400 yýl öncesinde Ertuþi aþiretinin Yörükan taifesinden olduðu gösterilmiþtir. Yine Giravyanlar aþireti mensubu Adil Alantaþ; ”Van ve Hakkari bölgesinde yaþayan Ertuþilerin 12 babadan geldiklerini, her babanýn mensubu bulunduðu bir aþiretin adýnýn var olduðunu” belirtmiþtir. Adil Alantaþ, “dedem 12 babanýn reisidir. Ben de “ezdinan” yani “özdinan” kolundayým demektedir.
Türk tarihçilerine göre Artuþi / Ertuþi / Hertuþi Aþireti, Oðuzlar'ýn bütün husûsiyetlerini yaþatan ve bir bölümü Suriye ile Irak'ta yaþayan bu boy, Anadolu'da Hakkâri, Van ve Cizre (Mardin) bölgelerine daðýlmýþ bir aþiret olarak görülmektedir.
Rýza Zelyut 10 Eylül 2007 tarihli Kürt Alevi yoktur balýklý makalesinde ; “Bugün Kürt sayýlan Þikak aþireti, Kürt tarihi Þerefname’de, Türk aþireti gösterilmiþtir. Bu aþiretin sol kolunu oluþturan ve Hakkari yöresinde bulunan Ertuþiler de Türk’tür. Ertuþlu demek olan bu isim; Ýrtiþli/Ertiþ anlamýna gelir. Ýrtiþ/Ertiþ, Türklerin anayurdundaki ýrmaklardan birisidir” ifadeleriyle Ertuþilerin Türk kökenli olduklarýný ifade etmiþtir. “Atalarýn Horasan Erleri olduðu geleneði” Alevi ve Sünni Kürtlerde, Türkmen ve Yörüklerdeki olduðu gibi Ertuþilerde de geçmiþ yýllarda anlatýlan hikâyelerden biridir.
Ankara Merkezli “ülkemiz” dergisinin 1967 aðustos sayýsýnda, Ertuþi Aþireti tam olarak tanýtýlmýþ ve tam bir Türkmen boyu olarak ifade edilmiþtir. Orhan Türkdoðan “Doðu-Güneydoðu Kabile Aþiret Yapýsý” adlý kitabýnda, 1890 yýlýnda kurulan Hamidiye alaylarýna Van’dan (ozaman Hakkari Van’a baðlýdýr) katýlan aþiretler Haydaranlý, Þuli (Þaveli), Adamanlý, Mukuri, Milan, Þemsiki, Þekyak, Takuri, Ertuþ, Penyaniþ, Þeydanlý, Halaçlar’ýn iþtirak ettiklerini ve bunlarýn esasen Türk kökenli olduklarýný ifade eder.
Ertuþilerin sadece örgütlenme þekli deðil, örf-adet yapýlarý da tamamen Türkmenlerle aynýdýr. Orta Asya Türk Þaman kültüründe insanlarýn çadýr ve ikametin kapýnýn eþiðinde, giriþinde oturmalarý þiddetle men edilmiþ olup, bu inanýþ sadece þaman kültüründe mevcuttur. Halen günümüzde dahi Türkiye’de aileler çocuklarýnýn kapý önünde oturmalarýna müsaade etmezler. Þaman inancýna göre eþikte oturulduðunda kötü ruhlar kiþiyi olumsuz etkileyebilirler. Nitekim Milas ilçesine baðlý Kýzýlaðaç Alevileri, Elazýð Gurmanc, Zaza ve Türkmenleri, yine Van aþiretleri eskiden kalma bu batýl inancýn gereklerini uygulamaktadýrlar. Bu inanýþ Çin’den Adriyatik’e kadar tüm Türklerde bilinen bir olgudur.
Terirdað-Çorlu Bektaþilerinde, Van Ulupamir Kýrgýzlarýnda, Muþ Celali aþiretinde, Malatya-Elazýð Ýzol aþiretinde, Antalya Yörüklerinde, Van Bürükan, Pinyaniþ, Ertuþ, Kasýmoðlu aþiretlerinde, tüm Alevilerde ve Çerkezlerde hep bu inanýþ canlý tutulmaktadýr.
Ertuþilerin Oðuzlarla olan benzer kültürel birlikteliði bununla da sýnýrlý deðildir. Hakkari’deki Ertuþi aþiretinde yapýlan iki çalýþmadan birincisine göre, damat para ve buðdayý gelin içeri girerken damdan baþýna saçar. Ýkinci çalýþmaya göre de, bu iþi damadýn babasý yerine getirir[3][3], bu ve Ertuþilerde olan diðer Evlilik merasimlerinin tamamý Türkmenlerle ayný olduðu görülmüþtür.
Yazgan’ýn Saðdýçlýk konusu ile ilgili olarak ülke genelinde yaptýðý araþtýrmaya göre; “Evlenme kurumu oluþurken genç adaylarýn en büyük yardýmcýlarý, kendilerinden yaþlý ve tecrübeli olan yakýn dostlarýdýr. Bu dostlarýn baþýnda ise “saðdýç” gelir. Saðdýç düðünü idare eder, gelen misafirlerin aðýrlanmasýna yardýmcý olur. Özellikle güveye düðün boyunca arkadaþlýk eder. Onu düðün gereði yapýlan bazý oyunlar karþýsýnda korur ve evlilikte yapmasý gereken þeyler hakkýnda bilgi verir. Bu nedenle saðdýç kavramý Türkiye düðünlerinde çok önemli bir muhtevaya sahiptir. En basitinden, cemaat iliþkilerinin hakim olduðu sosyal gruplarda saðdýçsýz düðün olmaz. Fakat bu kavram yörelere göre bazý farklýlýklar ihtiva eder. Meselâ araþtýrma sahamýzda “saðdýç”a Ozanlar, Tezeren ve Aþkale’de “eniþte kardeþi” yani güveyin yakýn dostu anlamýnda “býra zava” Geçitveren’de “saðdýç” denir. Günbaðý, Büklümlü, Alangören ve Karakaþ’ta “þoþbin-þaþpin”; Dibekli, Saraycýk, Yedibað, Kacar, Aðýn ve Höyük’de “saðdýç” Meþeli ve Uzungöl’de “þoþban”; Gökdere, Yoncalýbayýr, Durmuþlar, Üçdeðirmen, Yüzevler, Mirahmet, Kýzýlpýnar’da “þoþman”; Çalýk, Bahçe, Kuþçulu ve çevre köylerinde “kirve-keriv” olarak ifade edilirken, Keban’ýn Bölükçalý ve Elazýð’ýn merkez Yedigöze köylerinde, saðdýç ile kirve eþ anlamlý kullanýlýr. Ayný kavrama Karakoçan Okçular’da “þorhisban”, Hakkari’deki Ertuþilerde “seripsi denir” ifadelerini kullanmaktadýr[4][4]. Bu çerçevede de Türkmen ve Ertuþi adetlerinde ki detaylarýn bire birliði dikkat çekmektedir.
Bu çerçevede evlikten, ölüm törenine, çocuðun doðum olayýndan, günlük yaþantýya kadar her olaydaki kültürel unsurlarda Ertuþi aþiretinin öz be öz Oðuz geleneklerini sürdürdüðü görülmektedir. Bu nedenle Ertuþilerin kökenleri konusunun Irkçýlýk kavramý dýþýnda sadece bilimsel anlamda araþtýrýlmasýnýn uygun olacaðý kanaatimdeyim.
Ömer ÖZÜYILMAZ

[1][1] Selenge yayýnlarý

[2][2] Cevdet Türkay, Oymak, Aþiret ve Cemaatler.

[3][3] Kýzýlkaya, M.: Nebiler, H.: Dünden Yarýna Kürtler, Ankara 1991: 127.

[4][4] Yazgaç, E.: “Ertuþi Aþiretinde Evlenme Törenleri” TFAD.: S. 255, 1970: 2756

[fsoyarik]

Mezopotamya’da Türkmen Varlýðý


Mezopotamya’da Türkmen Varlýðý

Dünya milletlerinin tarihi ve coðrafik kayýtlarýnda Doðu ve Güneydoðu için Kürdistan tabiri kullanýlmamasýna raðmen, ayný bölge için Türk yurdu anlamýna gelen Turkmania adýnýn kullanýldýðýný görmekteyiz.
Türkiye/Turkhia tabirine ise, ilk defa 6. yy.’da Bizans kaynaklarýnda rastlanýlmaktadýr. Bu tabir 9 ve 10. yüzyýllarda Ýdil-Volga nehrinden Orta Avrupa’ya kadar uzanan saha için kullanýlmýþtýr. Bu kullaným Kafkasya bölgesindeki Hazar kaðanlýðý için Doðu Türkiye’si, Arpat hanedanýnýn kurduðu Macar devleti için de Batý Türkiye’si þeklinde idi. Türkiye terimi ise 12. yüzyýldan itibaren Anadolu için kullanýlmaya baþlanacaktýr. 13. yüzyýldan itibaren Türk Memlüklülerinin hâkimiyetindeki Mýsýr için de Ed-Devlet’üt-Türkiyye adý verilmiþtir. Görüldüðü gibi Türkiye terimi Türk milletinin milli topraklarýný ve hâkim olduðu topraklarý belirtmek için kullanýlmýþtýr. 12.yüzyýldan günümüze kadar Anadolu için kullanýlan Türkiye terimi, bu topraklarýn gerçek sahibini, bu topraklardaki gerçek kültürü tartýþýlmaz bir þekilde ortaya koymaktadýr.
Yabancý yazarlar Ortaçað döneminde Kuzey Doðu Anadolu bölgesi için Ermen/Ermeniyye adlandýrmasýný kullanýrken, Doðu Anadolu’nun ortasýndan itibaren baþlayan bölgeleri ve Güneydoðu Anadolu’yu “Türkoma-nia- Türkmenya” yani Türkmen ülkesi olarak zikretmiþlerdir. Doðu Anadolu’daki Türkmen yerleþmesi daha önce izah ettiðimiz üzere Ýlhanlýlar döneminde büyük ölçüde gerçekleþmiþtir. Doðu Anadolu bölgesi, kýþ aylarýný güneyde geçiren Türkmenler için bir yayla durumundaydý. Özellikle Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerini dikkate aldýðýmýzda, Karakoyunlularýn Musul-Van bölgesinde, Akkoyunlularýn da Diyarbakýr-Erzincan bölgesinde kýþlak-yaylak konumlarýný devam ettirdiðini görüyoruz.
Doðu Anadolu’yu Türkmen gruplarýnýn yaylak olarak seçmeleri hususu en eski Türk destaný “Oðuz Han Destaný”nda da anlatýlmýþtýr. Destana göre, Oðuz Han efsanevi devirlerde Alatað (Van) ve Aðdý-Böri (Aðrý) daðlarýnda yaþamýþtýr.
14. yy.’da yaygýnlaþmaya baþlayan Türkomania terimini ilk defa yazýlý metinlerde kullanan Marco Polo olmuþtur. Ayrýca Marco Polo’ya göre Erzincan’ýn doðusundan itibaren Erzurum ve Erciþ bölgesini tatarlarýn yaþadýðý yer olarak tanýmlamýþtýr[1][1]. Daha sonra Avrupalýlar, Osmanlýlara karþý bir alternatif olarak gördükleri bu Türk topluluklarýna ayrý etnik bir kimlik vermek düþüncesiyle Türkmenlerin yaþadýðý bölge için bu terimi kullanmaya baþlamýþlardýr. Bölgedeki hâkimiyet mücadelesinde Osmanlýlarýn rakibi olarak ortaya çýkan Akkoyu-nlular ve onlarý takiben Safeviler batýlýlarýn müttefiki durumundaydýlar. Osmanlý devleti yerleþik medeniyeti temsil ederken, Türkmenler Konar-Göçer medeniyetin temsilcisiydiler.
Avrupa kaynaklarýna baktýðýmýzda, matbaanýn icadýný takiben basýlan coðrafya eserlerinde Doðu ve Güneydoðu Anadolu Türkmeniye ve Diyarbakýr olarak ifade edilmektedir. Keza 1771 yýlýnda ilk baskýsý yapýlan Encyclopedia Britannica’da Turkey maddesinde Osmanlý Ýmparatorluðu üç kýsýmda anlatýlmýþtýr ki Avrupa, Asya ve Afrika þeklindedir. Asya Türkiye’si ise Anatolia (Anadolu), Diyarbeck (Diyarbekir, daha önce El Cezire’dir), Syria (Suriye), Turcomania (Türkmanya), “Part of Georgia and Arabia” (Gürcistan ve Arabistan’ýn bir bölümü) adlarý altýnda beþ bölümde düþünülmüþtür. Turcomania; Doðu ve Güneydoðu Anadolu bölgesini içine alan bölgeyi göstermekte kullanýlmýþtýr.
Anadolu’nun bu iki siyasi adlandýrmasý 18. yy sonlarýna kadar devam etmiþtir. Bunu belgeleyen dönemin eserlerinden Encyclopedie des Voyages’de Türkmenia gerçeðinin vurgulandýðýný görüyoruz. “Ermenistan’ýn diðer kesimi Türklerin elinde olup, ülke buraya adlarýný veren Türkmenlerle meskûndur… Bu ülkeye Ermenistan’ýn diðer bölümüne, Fýrat boylarýna gelip yerleþtiler ve buraya adlarýný verdiler” [2][2] þeklindeki kayýt konuyu tam olarak anlatmaktadýr. Ermenistan’ýn diðer bölümü þeklinde ifade edilen yerler ise Doðu Anadolu’nun güneyi ve Güneydoðu Anadolu’dur.
Alai Tabrizi, Ýlhanlý-Ýran mali sistemine dair yazmýþ olduðu Sa’adetname adlý eserinde Anadolu’nun idari taksimatý hakkýnda 14. yüzyýlýn ortalarý için yukarýda zikrettiði Vilayet-i Vustaniye eyaletinin bölgelerinden birinin adý Etrak-i Vilayet-i Erzen-i Rum’dur. Bu eyalet Erzurum’un kuzeyinden Muþ ve Bingöl bölgelerine kadar olan bölgeyi içerisine almaktadýr. Dolayýsý ile bu bölgeye verilen Etrak-i (Türkmen) Vilayet-i Erzen-i Rum adý, bu bölgelerde ki Türkmen nüfusundan ne kadar kalabalýk olduðunu göstermektedir. 15. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda eserini yazan Ebu Bekr-i Tirhani, Bitlis, Ahlat, Van ve çevresini “Sökmenabad” olarak adlandýrmaktadýr. Bu kayýt buralarýn Türkmenlerce iskan edildiðini göstermektedir.
ÖMER ÖZÜYILMAZ





[1][1] Gül, a.g.k., s.53.

[2][2]Özoðlu, a.g.k., s.32

[fsoyarik]

Mezopotamya’da Türkmen Varlýðý


Mezopotamya’da Türkmen Varlýðý

Dünya milletlerinin tarihi ve coðrafik kayýtlarýnda Doðu ve Güneydoðu için Kürdistan tabiri kullanýlmamasýna raðmen, ayný bölge için Türk yurdu anlamýna gelen Turkmania adýnýn kullanýldýðýný görmekteyiz.
Türkiye/Turkhia tabirine ise, ilk defa 6. yy.’da Bizans kaynaklarýnda rastlanýlmaktadýr. Bu tabir 9 ve 10. yüzyýllarda Ýdil-Volga nehrinden Orta Avrupa’ya kadar uzanan saha için kullanýlmýþtýr. Bu kullaným Kafkasya bölgesindeki Hazar kaðanlýðý için Doðu Türkiye’si, Arpat hanedanýnýn kurduðu Macar devleti için de Batý Türkiye’si þeklinde idi. Türkiye terimi ise 12. yüzyýldan itibaren Anadolu için kullanýlmaya baþlanacaktýr. 13. yüzyýldan itibaren Türk Memlüklülerinin hâkimiyetindeki Mýsýr için de Ed-Devlet’üt-Türkiyye adý verilmiþtir. Görüldüðü gibi Türkiye terimi Türk milletinin milli topraklarýný ve hâkim olduðu topraklarý belirtmek için kullanýlmýþtýr. 12.yüzyýldan günümüze kadar Anadolu için kullanýlan Türkiye terimi, bu topraklarýn gerçek sahibini, bu topraklardaki gerçek kültürü tartýþýlmaz bir þekilde ortaya koymaktadýr.
Yabancý yazarlar Ortaçað döneminde Kuzey Doðu Anadolu bölgesi için Ermen/Ermeniyye adlandýrmasýný kullanýrken, Doðu Anadolu’nun ortasýndan itibaren baþlayan bölgeleri ve Güneydoðu Anadolu’yu “Türkoma-nia- Türkmenya” yani Türkmen ülkesi olarak zikretmiþlerdir. Doðu Anadolu’daki Türkmen yerleþmesi daha önce izah ettiðimiz üzere Ýlhanlýlar döneminde büyük ölçüde gerçekleþmiþtir. Doðu Anadolu bölgesi, kýþ aylarýný güneyde geçiren Türkmenler için bir yayla durumundaydý. Özellikle Karakoyunlu ve Akkoyunlu Türkmenlerini dikkate aldýðýmýzda, Karakoyunlularýn Musul-Van bölgesinde, Akkoyunlularýn da Diyarbakýr-Erzincan bölgesinde kýþlak-yaylak konumlarýný devam ettirdiðini görüyoruz.
Doðu Anadolu’yu Türkmen gruplarýnýn yaylak olarak seçmeleri hususu en eski Türk destaný “Oðuz Han Destaný”nda da anlatýlmýþtýr. Destana göre, Oðuz Han efsanevi devirlerde Alatað (Van) ve Aðdý-Böri (Aðrý) daðlarýnda yaþamýþtýr.
14. yy.’da yaygýnlaþmaya baþlayan Türkomania terimini ilk defa yazýlý metinlerde kullanan Marco Polo olmuþtur. Ayrýca Marco Polo’ya göre Erzincan’ýn doðusundan itibaren Erzurum ve Erciþ bölgesini tatarlarýn yaþadýðý yer olarak tanýmlamýþtýr[1][1]. Daha sonra Avrupalýlar, Osmanlýlara karþý bir alternatif olarak gördükleri bu Türk topluluklarýna ayrý etnik bir kimlik vermek düþüncesiyle Türkmenlerin yaþadýðý bölge için bu terimi kullanmaya baþlamýþlardýr. Bölgedeki hâkimiyet mücadelesinde Osmanlýlarýn rakibi olarak ortaya çýkan Akkoyu-nlular ve onlarý takiben Safeviler batýlýlarýn müttefiki durumundaydýlar. Osmanlý devleti yerleþik medeniyeti temsil ederken, Türkmenler Konar-Göçer medeniyetin temsilcisiydiler.
Avrupa kaynaklarýna baktýðýmýzda, matbaanýn icadýný takiben basýlan coðrafya eserlerinde Doðu ve Güneydoðu Anadolu Türkmeniye ve Diyarbakýr olarak ifade edilmektedir. Keza 1771 yýlýnda ilk baskýsý yapýlan Encyclopedia Britannica’da Turkey maddesinde Osmanlý Ýmparatorluðu üç kýsýmda anlatýlmýþtýr ki Avrupa, Asya ve Afrika þeklindedir. Asya Türkiye’si ise Anatolia (Anadolu), Diyarbeck (Diyarbekir, daha önce El Cezire’dir), Syria (Suriye), Turcomania (Türkmanya), “Part of Georgia and Arabia” (Gürcistan ve Arabistan’ýn bir bölümü) adlarý altýnda beþ bölümde düþünülmüþtür. Turcomania; Doðu ve Güneydoðu Anadolu bölgesini içine alan bölgeyi göstermekte kullanýlmýþtýr.
Anadolu’nun bu iki siyasi adlandýrmasý 18. yy sonlarýna kadar devam etmiþtir. Bunu belgeleyen dönemin eserlerinden Encyclopedie des Voyages’de Türkmenia gerçeðinin vurgulandýðýný görüyoruz. “Ermenistan’ýn diðer kesimi Türklerin elinde olup, ülke buraya adlarýný veren Türkmenlerle meskûndur… Bu ülkeye Ermenistan’ýn diðer bölümüne, Fýrat boylarýna gelip yerleþtiler ve buraya adlarýný verdiler” [2][2] þeklindeki kayýt konuyu tam olarak anlatmaktadýr. Ermenistan’ýn diðer bölümü þeklinde ifade edilen yerler ise Doðu Anadolu’nun güneyi ve Güneydoðu Anadolu’dur.
Alai Tabrizi, Ýlhanlý-Ýran mali sistemine dair yazmýþ olduðu Sa’adetname adlý eserinde Anadolu’nun idari taksimatý hakkýnda 14. yüzyýlýn ortalarý için yukarýda zikrettiði Vilayet-i Vustaniye eyaletinin bölgelerinden birinin adý Etrak-i Vilayet-i Erzen-i Rum’dur. Bu eyalet Erzurum’un kuzeyinden Muþ ve Bingöl bölgelerine kadar olan bölgeyi içerisine almaktadýr. Dolayýsý ile bu bölgeye verilen Etrak-i (Türkmen) Vilayet-i Erzen-i Rum adý, bu bölgelerde ki Türkmen nüfusundan ne kadar kalabalýk olduðunu göstermektedir. 15. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda eserini yazan Ebu Bekr-i Tirhani, Bitlis, Ahlat, Van ve çevresini “Sökmenabad” olarak adlandýrmaktadýr. Bu kayýt buralarýn Türkmenlerce iskan edildiðini göstermektedir.
ÖMER ÖZÜYILMAZ





[1][1] Gül, a.g.k., s.53.

[2][2]Özoðlu, a.g.k., s.32