Tarihe Yön Veren Bir Merkez:Birecik Tersanesi

[Ramazan Tarhan]

Birecik'te çok önemli bir tersanenin varlýðý ile ilgili en somut belge Osmanlý Arþivlerindeki 1552 tarihli Kanuni Sultan Süleyman’ýn bir fermanýnda görülmektedir.Cihan padiþahý Sultan Süleyman’ýn Kaptaný derya Piri Reis’in ölümünden önce Osmanlý donanmasýnýn güçlendirilmesi ile ilgili hazýrladýðý planý bu fermaný ile harekete geçirdiði anlaþýlmaktadýr.Padiþah tarafýndan Halep beylerbeyine gönderilen ferman ile Birecik'te 300 gemi yapýlmasý, þehirde bulunan dört reis ve elli beþ gemiciden istifade edilmesi emredilmiþtir.Yine ayný fermanda Fýrat nehri boyunca sal ve gemi iþleri ile uðraþan gençlerin deniz cenkleri için tespit edilmesi ve orduya alýnmasý da bu fermanda yer alýr.Gemi yapýmý fermanýndaki hükme göre gemiler Fýrat suyunda yürüyen cinsten ve derya sandalý tipinde yapýlacaðý da belirtilmiþtir.Yani bir tür savaþ kalyonu yapýmýndan bahsedilmektedir.Küçük çaplý kayýk ve sallarýn basit araç ve gereçlerle her yerde yapýlabileceði varsayýldýðýnda Birecik’teki bu gemi üretiminin çok büyük çaplý olduðu ve modern bir tersanenin kanýtý olduðu anlaþýlmaktadýr.( Ali Yýlmaz, Tarih ve Medeniyet dergisi, sayý 56, kasým 1998)


Ýlk kurulduðu yýllardaki Birecik’i tasvir eden bir kara kalem çalýþmasý

Birecik’in tarihi M.Ö.1700’li yýllara dayanýr.Birçok medeniyet görmüþ olan bu önemli þehir gemi yapýmý ile ilgili adeta gizli bir tersane olmuþtur.Hem gemi ustasý hem de reisleri ile nehir ve derya taþýmacýlýðýnda da söz sahibi olmuþtur.Birecik Ýskelesi de bu anlamda tarih boyunca önemli iþlevler görmüþtür.Fýrat nehrinin þehrin hemen yanýndan akmasý ve buradan itibaren geniþ bir alana yayýlarak ulaþýma uygun bir halde olmasý Birecik'e bu imkâný saðlamaktadýr. Bu sebeple tarih boyunca bölgeye hakim olan güçler/devletler, zamanýn þartlarýna göre yaptýklarý ulaþým araçlarýyla hem ticari hemde askeri alanda önemli bir taþýmacýlýk iþi gerçekleþtirmiþlerdir. Tarihi kayýtlardan Asur Ýmparatoru Sanherip (M.Ö. 705-681) Basra Körfezi'ni geçmek için Tel Basrip'te inþa ettirdiði gemileri Fýrat yoluyla ulaþtýrdýðý bilinmektedir. Abbasiler döneminde Rakka'ya kervanlarla nakledilen ticaret mallarý, gemilere yüklenerek Baðdat'a ulaþtýrýlmaktaydý. Akdeniz yoluyla Antakya'ya getirilen ticaret mallarý kara yoluyla Fýrat'a, buradan gemilerle Baðdat'a nakledilir, Baðdat'tan Dicle yoluyla Basra Körfezi'ndeki Übülle'ye götürülür, buradan Umman üzerinden Hindistan ve Çin'e ulaþtýrýlýrdý.Yine tarihi kayýtlardan XVI. Yüzyýlýn Ýlk yarýsýnda Yavuz Sultan Selim döneminde Müslüman olan ve Mehmet adýný alan Baðdat Valisi Ayas Paþa 1545 yýlý sonlarýnda Musul sancak beyi Mehmed Bey kumandasýnda 120 kalyondan oluþan küçük donanmayý Fýrat üzerinden Basra'ya doðru harekete geçirdiði ve Basra hakimi Raþid'i tehdit ettiði bilinmektedir.Tarihçilerin ortak görüþüne göre bu donanmanýn da muhtemelen Birecik’te inþaa edildigi tahmin edilmektedir.



Birecik tersanesi ve Fýrat'tan kalkan gemiler hakkýnda yukarýda belirtilen belgeler haricinde, 2.Mahmut döneminde Osmanlý ordusuna danýþmalýk yapan ve Nizip savaþýna da katýlan Alman general Helmuth Von Moltke, 1836 yýlýnda Urfa'da kaleme aldýðý mektubunda askeri bir gözle bölgeyi kayýt altýna alýr ve Birecik’in bu yönü üzerinde durur.Moltke’nin mektubunda yazýlan Birecik þu þekilde tarif edilmektedir."Mevkii bakýmýndan asýl önemli olan yer, haritalarýn Birth yahut Bir olarak adlandýrdýklarý Belecik ya da Birecik’tir. Nehir burada dik kaya duvarlarý arasýndan çýkýyor, artýk ta aðzýna kadar hep ovadan geçiyor ve üzerinden gemi iþler hale geliyor.”

Ahþap yapý tekne ve gemi iþçiligi ince ustalýk gerektiren bir meslektir.

Moltke’nin bu makaleleri kaleme aldýðý sýralarda bir baþka sömürgeci devletin askeri uzmaný olan Ýngliz albayý Chesney ise özel olarak Fýrat havzaný araþtýrmakla görevlendirilmiþti.Albay Cheney,bu araþtýrmasýnda Birecik’in çok önemli bir konumda olduðunu vergulamýþ ve Ýskenderun ile Birecik arasýnda bir demiryolunun inþaatýný ve buradan da nehir yolu ile Basra körfezine açýlma planýný Ýgliz ulaþtýrma bakanlýðýna sunmuþtur.Ancak Suveyþ kanalý üzerinde yapýlan çalýþmalar bu planýn baþarýzlýða uðramasýna neden olmuþtur.Eðer Albat Cheney’in planý gerçekleþseydi Hindistan'ý Fýrat yolu ile Avrupa'ya baðlayacak olan vapur seferlerinin baþlangýç noktasý Birecik olacaktý. Moltke’nin hatýralarýndaki bir baþka dikkat çekici not ise uzun bir süre Birecik’te kalan albay Cheney’nin,Birecik halký tarafýndan gavur çeney olarak anýldýðýnýn yazýlmasýdýr.( Helmuth Von Moltke, Moltke'nin Türkiye Mektuplarý, Sh.195, remzi kitabevi, 1995)

Moltke'nin büyük bir ayrýntý ve askeri bir gözle kaleme aldýðý bu hatýralarýnda Birecik ve Fýrat önemli bir bir yer tutar. Gezip gördüðü yerleri tasvir eden Moltke'den baþka birçok seyyah bu nokta üzerinde durur. Ünlü gezginci Evliya Çelebi’nin Birecik’i tasvir ederken nehir üzerindeki sallarýn ustaca yapýlýþýndan bahsetmesi dikkat çekicidir.Batýdan gelenlerin özellikle Birecik üzerinden Urfa'ya girmesinden dolayý hemen hemen bütün seyyahlarýn yolu Birecik'te kesiþir. Sallarla karþýdan karþýya geçiþ her seyyahýn üzerinde durarak anlattýðý bir olaydýr…Birecik’te yakýn tarihimize kadar nehir geçiþleri için kullanýlan sallarýn iskelesi olarak k ulu camii'nin avlunsunun aþaðýsýndaki kýyý olarak gösterilir.1956 yýlýnda hizmete giren 710 metre uzunluðunda ve 10 metre geniþlindeki Birecik köprüsü faaliyete girince Nehir taþýmacýlýðý sona ermiþtir.Türkiye,Suriye ve Irak’ta Fýrat nehri üzerinde yapýlan barajlar ise Fýratýn Basra’ya uzanan henir taþýmacýlýðý devreni de kapatmýþtýr.


Osmanlý Arþivlerindeki Eski Osmanlý Harp Gemileri
1.Topkapý sarayýnýn Haliç’e bakan sahiline Yavuz Sultan Selim tarafýndan inþa ettirilen Yalýköþkü’nün gayet güzel bir kayýkhanesi olduðunu tarih kitaplarý yazar. Bu kayýkhanede, XIX.yy.ýn ikinci yarýsýna kadar padiþahlarýn deniz yolculuklarýnda hizmet görmüþ saltanat kayýklarý bulunurmuþ. Bugünkü Sepetçiler Kasrý’nýn bitiþiðinde olan bu kayýkhane, Kayýkhane Ocaðý tarafindan idare edilirdi. Bir tamir kitabesi ile içindeki kayýklarýn tamamý halen Deniz Müzesi’nde (Ýstanbul) bulunur. Kayýkhane, Sultan II.Abdülhamit zamanýnda laðvedilmiþtir.

2. Sultan IV.Mehmed’in (saltanatý, 1648-1687) kullandýðý rivayet edilen bu kadýrga aslýnda bir kalita’dýr. Çekdiri sýnýfýndan bir gemi olan kalita 24 oturaklý olup kadýrganýn bir boy küçüðüdür. Halen Deniz Müzesi’nde (Ýstanbul) bulunan (De.Nr.221) boyu 40 m; eni 5.70 m; baþ yüksekliði 2.28 m., kýç yüksekliði 21,90 m. dir. Beher oturakta 3 kürekçi bulunan kalitanýn toplam kürekleri adedi 144 dür.

3. Orta, yeniçeri teþkilatýnda tabur (sonradan bölük) yerine kullanýlan bir tabir olup her ortada önceleri 60-70, sonra da 100 nefer bulunurdu. Ortalar birbirlerinden alametleriyle ayrýlýrlardý. Bu alametler, ortalarýn özel bayrak ve çadýrlarýna iþlenir, bazan da dövme olarak mensuplarýnýn pazularýna nakþedilirdi. Orta alametleri ise genellikle yaptýklarý görev ile alakalý olurdu.

4. Osmanlý tarih yazýcýlarý (müverrih veya vak’a-nüvis), pek çok genel tarihler yanýnda kiþileri konu alan tarihler de yazmýþlardýr. Barbaros ‘un hatýralarýný yazdýrmasýndan sonra bahriyede de önem kazanan bu tarihçiliðin sonucunda Kýlýç (Uluç) Ali Paþa’nýn deniz savaþlarý ile baþýndan geçenler de “Vakayý Ali Paþa” adýyla yazýlmýþtýr. Bu kitabýn içinde çeþitli resim ve minyatürler mevcuttur.

5-8.Kýrlangýç, çekdiri sýnýfýndan bir gemidir. Çekelve’den büyük, firkateden küçük olup daha çok karakol ve haberleþmede kullanýlýrdý. 1 süvari, 2 reis, 25 zabit yanýnda 60-70 kadar mürettebatý olurdu. Küreklerinden her biri 2-3 kürekçi ile çekilen 10-16 oturaklý gemilerdir.

9,10, 13. Çekdiri, kürekle yürüyen gemi sýnýfýnýn genel adýdýr. Bu tip gemilerde yelken, bir yardýmcý hareket unsuru olarak bulunur. Küçükten büyüðe doðru 19 çeþidi vardýr. Çekelve (10,13 oturaklý), kýrlangýç (14-16 oturaklý), firkate (16-18 oturaklý), kalita (19-24 oturaklý), kadýrga (25 oturaklý) ve baþtarda (26’dan fazla oturaklý) bunlardandýr. Çekdiri sýnýfýnýn kalita ve daha az oturaklý olanlarý savaþta deðil, yardýmcý hizmetlerde kullanýlýrlardý.

12. Barça, kalyon sýnýfýndan bir gemidir. Altý düz olup nakliye hizmeti görürdü. Ancak yine de gemide irili ufaklý 85 top bulundurulur, gerektiðinde savaþa girilirdi. Barçalar kalyondan küçük olup 2-3 direkli idiler. Daha çok Ýspanyollar tarafýndan kullanýlmýþlardýr.

11, 14. Kalyon


Birecik tersanesinde üretilen gemiler yardýmcý unsur savaþ gemieri tiplerinen oluþmaktadýr.Bunlar 9-6-8 nolu gemilerdir.

[Ramazan Tarhan]

Birkaç yýl önce Birecik kale altýndaki ahþap ustalarý ve aðaç dokumacýlarýnýn bir kayýk yapmaya çalýþtýklarýný görmüþtüm.Çocukken de bu bölgede sýk sýk kayýklarýn yapýldýðýna þahid olmuþtum.Ama þimdi bu tür yapýlar hem ihtiyaçtan hemde ustasýnýn olmayýþýndan dolayý yapýlmýyor.Metal ve motorlu kayýklar çýktýndan sonra bunlar da tarihe karýþtý..

[hayri murat bakýrcý]

Duyumlara göre 1960'lý yýllarda fýrat nehri birecik kalesinin yanýndan akarmýþ gerçekten böyle bi þey var mý?
Yoksa küresel ýsýnma'ya örnek olacak þekilde fýrat nehri kuruyormu?

[müslüm akpek]

Ben 1959 doðumluyum Nizipten 1966 da ayrýldýk, bu dönemlerde baba inþaat iþleriyle uðraþýrdý ve bende onunla birlikte bu inþaatlara giderdim, hayal meyal Birecikteki sallarý hatýrlarým, hem köprü vardý hem sallar duruyordu, ayrýca Birecikte çok büyük aðaç tekneler yapýldýðýný gördüm, o dönemlerde Fýrat nehri yükseldiðinde neredeyse köprü seviyesinden akardý o yüzden Bireciðin nehir kenarýndaki evlerinin alt katlarý sadece direk olarak dururdu su yükseldiðinde evlerin birinci katlarýna yaklaþýrdý, dolayýsýyla su surlarýn dibinden akardý.

[Ahmet Kocaaslan]

Bir kaynakta okumuþtum. osmanlýlar döneminde Biricikle Basra arasýnda motorlu gemi iþletmeciliði yapýlmasý baþlatýlmýþ ancak Fýratýn sularýndaki seviyenin yazlarý çok düþük olmasý nedeniyle bu uygulama baþarýsýz olmuþ ve bundan dolayý vaz geçilmiþ. yine 4.murat'ýn Baðdat seferinde Birecik emrine gönderdiði fermanda askerin geçiþi için yeterli kayýðýn yapýlmasý,bunun için gerekli kerestenin Birecik ormanlarýndan karþýlanmasý emredilmiþtir. bu hususlar Birecikteki tersanenin öneminin iþaretidir.

[fsoyarik]

Roma ve diger dönemleri unutmamak lazým.Selamlar

[Ramazan Tarhan]

Fýrattaki salcýlarýn kullandýklarý bir deyim vardý.Ben bu deyimi hayal meyal hatýrlýyorum.Bu deyimin adý "ÞÝP" di.Þip,fýratýn daha þiddetli akan orta kýsmýna verilen addýr.Bir salcý iki kiþi ile salýný karþýya geçirirdi.Fýratýn kenarýndaki durgun veya yavaþ akan sullar için uzun degnekler kullanýlýrdý.Ama þip kýsmýna degnek uzunluðu yetmedigi için kürekler kullanýlýrdý.Tabiki ne kadar kuvvet o kadar hýz.Kýþýn bazen sel sullarýnýn kabarmasýyla þipi geçmek dört kiþiden aþaðý yapýlmazdý.

[Ramazan Tarhan]

Roma ve diger dönemleri unutmamak lazým.Selamlar

Maalesef Roma'nýn arþiv kültürü Osmanlý kadar geliþmiþ olmadýðý için sadece kalýntýlardan elde edilen bulgular ile arkeoloðlarýn ve tarihticilerin tahminleri ile bazý bilgilere ulaþýlabiliyor.Roma döneminde Fýrat ve Birecik'in stratejik önemi bilindigi için Zeugma karakolu ve gümrük kapýsý kurulmuþ.O sýralarda Ýran imparatorluðunun çok güçlü bir askeri yapýsý vardý.Ýranlýlarýn da tek amacý Fýrat'ý kontrol edebilmekti.Bunun için bu bölgede çok savaþlar yapýldý.

[þükrü çiftçi]

Bir zamanlar tarihte bahsedilen tershanler þimdi kulanýlmýyor durumda.
Tarih hocamýz bahsetmiþti Bir zamanlar Birecikte de tershane olduðunu sölemiþti.
O kadar geminin yapýmý yapýlýr
ama nerde þimdi tershaneler
tershane adýný bile artýk unutuyoruzz
Ramazan abi güzel bilgileriniz için minnettarýz
selametle

[Ramazan Tarhan]

Bir kaynakta okumuþtum. osmanlýlar döneminde Biricikle Basra arasýnda motorlu gemi iþletmeciliði yapýlmasý baþlatýlmýþ ancak Fýratýn sularýndaki seviyenin yazlarý çok düþük olmasý nedeniyle bu uygulama baþarýsýz olmuþ ve bundan dolayý vaz geçilmiþ. yine 4.murat'ýn Baðdat seferinde Birecik emrine gönderdiði fermanda askerin geçiþi için yeterli kayýðýn yapýlmasý,bunun için gerekli kerestenin Birecik ormanlarýndan karþýlanmasý emredilmiþtir. bu hususlar Birecikteki tersanenin öneminin iþaretidir.

Ahmet bey,Evliya Çelebi seyahatnamesinde 1651 yýlýnda Ayýntap'tan Ruha'ya(Urfa) geçerken gökyüzünü hiç görmedigini yazmýþ.Yani bizim bölgeler o kadar ormanlýk ve aðçlýkmýþ ki yukarýya baktýðýnýzda gökyüzü gözükmüyormuþ.Fýrat havzasý boyunca çok dayanýklý aðaçlarýn yetiþtiði ve bu aðaçlardan gemi sanayisinde kullanýlan tahtalarýn yapýldýðý da bilinen bir gerçek.Tersanenin Birecik'te olmasýnýn en önemli nedenlerden birisi öncelikli olarak ana hammadenin olmasý ve güvenli bir yerde olmasýdýr.

[admin]

Zeugma döneminde bu bölgede çok sayýda gemi çalýþtýðýný ve Belkýz tepesindeki tapýnaðýn önünden geçerken ateþ yakarak ayin yaptýklarýný okumuþtum. Sanýrým Rumkale'nin Fýrat kenarýnda olmasýnýn bu bölgede gemi trafiðinin yoðun olmasýna etkisi vardýr. Fakat nehir yukarý tekrar nasýl giderlermiþ herzaman düþünmüþümdür.

[Ramazan Tarhan]

Zeugma döneminde bu bölgede çok sayýda gemi çalýþtýðýný ve Belkýz tepesindeki tapýnaðýn önünden geçerken ateþ yakarak ayin yaptýklarýný okumuþtum. Sanýrým Rumkale'nin Fýrat kenarýnda olmasýnýn bu bölgede gemi trafiðinin yoðun olmasýna etkisi vardýr. Fakat nehir yukarý tekrar nasýl giderlermiþ herzaman düþünmüþümdür.

Fýrat'ýn kenar sularý durgundur.Yukarýdaki yorumumda da yazmýþtým.Þip kýsmý yani nehrin ortasý çok þiddetli ve akýþkandýr.Aþaðý giden gemiler þip'i kullanýrdý.Yukarý giden gemiler ise kýyýdan yavaþ yavaþ yukarý doðru yol alýrlardý.Hatta bazý bölgelerde halat kullanýrlarmýþ.

[admin]

yinede kot farkýda düþünülürse, koca Fýrat ile baþ etmek kolay olmamýþtýr.

[fsoyarik]

Yalnýz fýrat tarihsel olarak geriye gidildigi zaman kotu çok yüksek oldugu söylenir villalar yukarýda olmasýna dikkat edilirse suyun debisinin ve geniþliginin fazla olmasý gerekir.selamlar

[Ramazan Tarhan]

Köprü yapýlmadan önce nehrin karþýsýna bu þekilde geçilirdi.