NÝZÝP EFSANELERÝ

[nizip.com]

GAZÝANTEP EFSANELERÝNDE ÞEKÝL DEÐÝÞTÝRME MOTÝFÝ ÜZERÝNE

Yrd. Doç. Dr.Behiye KÖKSEL*

Gaziantep efsaneleri üzerinde bugüne kadar herhangi bir bilimsel çalýþma yapýlmamýþtýr. Gaziantep gibi halk kültürü ve edebiyatý bakýmýndan oldukça zengin olan bir bölgede , halk edebiyatýnýn en önemli türlerinden biri olan efsaneler , bazý deðerli araþtýrmacýlar tarafýndan derlenerek yazýya geçirilmiþ olmakla birlikte, bunlar üzerinde bilimsel bir çalýþma yapýlmamýþ olmasý önemli bir eksikliktir. Gaziantep efsaneleri üzerine yapmakta olduðum çalýþmalarýn bölgeye dikkat çekerek yapýlacak çalýþmalara bir kapý açacaðý ümidi ve dileðindeyim.

Efsanelerde en önemli motiflerden olan þekil deðiþtirme, efsane kahramanýnýn taþa, herhangi bir hayvana veya herhangi bir tabiat varlýðýna dönüþmesi þeklinde gerçekleþir. Gaziantep efsanelerinde þekil deðiþtirme bir kaç deðiþik sebeple olmaktadýr:

A. Cezalandýrma: Efsane kahramaný veya kahramanlarý iþledikleri bir suçtan veya günahtan ötürü cezalandýrýlma amacýyla Tanrý tarafýndan taþa veya herhangi bir hayvana dönüþtürülürler.

B. Beddua: Efsane kahramanlarý herhangi bir kiþinin bedduasý üzerine taþa dönüþebilir.

C. Keramet: Efsane kahramaný keramet sahibi olup istediði zaman hayvana dönüþebilmektedir.

D. Utanma, güç durumdan kurtulma, dilek: Efsane kahramaný utanýlacak bir durumdan veya güç durumdan kurtulmak için ikili ya da tek dilek diler. Dileði sonucunda þekil deðiþtirir.

Þekil deðiþtirme motifine baðlý Gaziantep efsanelerini üç gurupta toplamak mümkündür:

A. Taþ kesilme motifinin bulunduðu efsaneler.

B. Bir hayvana dönüþme motifinin bulunduðu efsaneler

C. Bir tabiat varlýðýna dönüþme motifinin bulunduðu efsaneler.

A-TAÞ KESÝLME MOTÝFÝNE BAÐLI EFSANELER

Þekil deðiþtirme motifinin yer aldýðý efsanelerde taþ kesilme motifi önemli yer tutar. Bu tip efsanelerde efsane kahramaný ya da kahramanlarý bir suç ya da günah sebebiyle Tanrý tarafýndan cezalandýrýlarak veya bedduaya uðrayarak taþa dönüþtürülürler. Bu, bazen bir dilek sonucu da gerçekleþebilir. Deðirmenli Dede(l) adlý efsanede efsane kahramaný cezalandýrýlarak taþa dönüþtürülür. Efsanenin motifleri þöyledir;

1- Deðirmenli Dede'nin deðirmeninin yanýndaki pýnarýn suyu kutsaldýr.

2- Pýnann suyunun kutsal olduðuna inanmayan bir kadýn davarlarýyla ve kirli eþyalarýyla suya girer.

3- Kadýn, dedenin bedduasýna uðrar, davarlarý ve eþyasýyla beraber taþ olur.

4- Deðirmenin suyu kurur, dede ortadan kaybolur.

Anadolu' nün pek çok yerinde rastladýðýmýz kutsal suya saygýsýzlýk sebebiyle cezalandýrma motifini burada da görmekteyiz.

Bir baþka cezalandýrma sebebine baðlý taþ kesilme motifini Sözünde Durmayan Çoban (2) adlý efsanede görüyoruz. Efsanenin motifleri þöyledir:

1- Taþlýk ve kayalýk bir yerde sürüsüyle beraber yolunu þaþýran çoban, kendilerini susuzluktan kurtarýrsa Allah'a 7 kurban adadýðýný söyler.

2- Dilek kabul olur ve bir dereden su kaynamaya baþlar.

3- Çoban 7 tane bit öldürerek "Ýþte sana 7 tane kurban" diyerek Tanrý ile alay eder.

4-Bu saygýsýzlýðý üzerine Tanrý, çobaný sürüsüyle beraber taþ eder.

Bir çok bölgede benzerlerini gördüðümüz bu efsanede de sözünde durmamak ve Tanrý ile alay etmek sebebiyle taþ kesilme motifini görmekteyiz.

Nizip'in batýsýnda bulunan Taþbaþ(3) denilen tepede bulunan ve insan siluetini andýran taþlar için þu efsane anlatýlýr:

1- Odun toplamak için bir tepeye çýkan yedi kýz kardeþ, kendilerine doðru gelen kötü niyetli yedi atlýdan korkarlar.

2- Kýzlar, atlýlarýn taþ edilmeleri için Allah'a dua ederler.

3- Kýzlarýn duasý kabul olur ve atlýlar taþ olurlar.

Bu efsanede, kötü niyetli olan kiþiler, savunmasýz kiþilerin bedduasý üzerine taþa dönüþmektedirler. Kötü niyetli insanlardan kurtulmak için yapýlan dua üzerine taþa dönüþme motifinin bulunduðu bir baþka efsane de Nizip Eren Köyü'ndeki Aþýk Taþý(4) için anlatýlan efsanedir:

1- Evlenmelerine aileleri tarafýndan izin verilmeyen iki genç kaçarlar.

2- Fýrat'ýn kýyýsýndan karþýya geçerlerken kýzýn ailesi yetiþir.

3- Delikanlý taþ olmalarý için dua eder.

4- Delikanlý ve kýz bulunduklarý yerlerde taþa dönüþürler.

Nizip'e baðlý kale Meydaný Köyü'nde Fýrat'ýn kýyýsýnda Aþýðýn Baþý (5 ) denilen bir yer vardýr. Burada kýyýda bulunan kaya parçasý için þu efsane anlatýlmaktadýr:

1- Birbirini seven iki genç, kýzýn ailesi evlenmelerine izin vermediði için kaçmaya karar verirler.

2- Fýrat'ýn kýyýsýna indiklerinde kýzýn ailesi yakalar ve kýzlarýný alýrlar, oðlan yüzerek karþý kýyýya geçer.

3- Oðlan taþ olmayý diler ve Fýrat'ýn diðer tarafýnda taþ olur.

Nizip'ten tespit edilmiþ olan yukarýdaki ilk iki efsanede zor durumdan kurtulmak için taþa dönüþmeyi görüyoruz Böyle bir durum üçüncü efsanede de sezilmektedir. Ancak, Taþbaþ efsanesinde kötü niyetliler taþa dönüþmektedirler, Burada bir beddua söz konusudur. Aþýk Taþý efsanesi ile Aþýðýn Baþý efsanesinde efsane kahramanlarý zor durumdan kurtulmak için taþa dönüþtürülmelerini dilerler. Âþýðýn Baþý efsanesinde de bir anlamda zor durumdan kurtulmanýn söz konusu olduðu anlaþýlmaktadýr.

Gaziantep ile Þanlý Urfa illerinin sýnýrlarýný Fýrat nehri oluþturur. Bu efsanenin geçtiði yer, Þanlý Urfa'mn bir iki yýla kadar GAP projesi nedeniyle baraj suyu altýnda kalacak olan ilçesi Halfeti'dir. Ancak ilçe Fýrat'ýn iki yanýna kurulmuþ olup, batýsýnda kalan kýsým Gaziantep'e, doðusunda kalan kýsým ise Þanlý Urfa'ya baðlýdýr. Efsanedeki delikanlý Fýrat'ýn Þanlý Urfa'da kalan kýsmandýn Halfeti'den, Kale Meydaný tarafýna geçmektedir. Efsaneye konu olan taþ da Gaziantep'e baðlý Nizip ilçesinin sýnarlan içerisinde kalmaktadýr. Görüldüðü gibi efsanelerin sýnýrlarý ile illerin; hatta ülkelerin sýnýrlarý bir hayli farklýdýr. Bu yüzden Gaziantep'teki halk anlatmalarý ile Kahraman Maraþ ve bilhassa Þanlý Urfa'ya mahsus olanlar arasýnda önemli benzerlikler vardýr.

Gaziantep'ten tespit edilmiþ olan taþ kesilme motifine yer veren efsaneler, Türkiye'nin diðer yerlerinde görülen ayný konudaki diðer efsanelerle paralellikler göstermektedir. Gaziantep'te Sözünde Durmayan Çoban efsanesinde anlatýlan adaðýný yerine getirmeyerek Tanrýya yedi tane bit kurban eden çobanýn, Aðrý'nýn Taþ olan Çoban (6) efsanesindeki adaðýný yerine getirmeyip yedi tane bit kurban eden çobanla, Erzurum-Çat'ta Ejder ve Çoban (7) efsanesindeki ejderden kurtulduktan sonra adaðýný yerine getirmeyip yedi tane bit öldüren çobandan pek farký yoktur. Yurdun uzak köþeleri arasýndaki bu benzerlik gösteriyor ki efsaneler her ne kadar mekana baðlý ise de dolaþarak yeni mekanlara yakýþabilmektedirler. Yukarýda Nizip'ten tespit edilmiþ olduðunu belirttiðim iki sevgilinin anlaþarak kaçmasý motifinin bulunduðu efsaneler de, taþ kesilme motifine yer veren efsanelerin genel olara en fazla rastlamlanlarýndandýr.

[nizip.com]

B. BÝR HAYVANA DÖNÜÞMEK SURETÝYLE ÞEKÝL DEÐÝÞTÝRME

Gaziantep'te bazý hayvanlarýn türeyiþleri, biçimleri ve hususiyetleri ile ilgili olarak anlatýlan halk anlatmalarýnda hayvana dönüþmek suretiyle þekil deðiþtirme motifinin bulunduðunu görmekteyiz. Zor durumdan kurtulma dileði ya da cezalandýrma amacýyla gördüðümüz þekil deðiþiklikleri, insandan ayýya, kuþa, kekliðe, kaplumbaðaya ve þempanzeye dönüþmek þeklinde gerçekleþmektedir. Bu tür efsanelere geçmeden önce motifleri bakýmýndan farklý özellikler arz eden Bir Güvercin Avý(8) adlý efsaneyi ayrýca incelemek istiyorum. Efsane þöyledir:

1- Avcýnýn biri bir aðaçtaki güvercini vurmak için üç defa niþan alýr.

2- Her seferinde aðaçtaki güvercin insan olarak þekillendiðinden vazgeçer.

3-Hayal gördüðünü zannederek dördüncü defada tetiði çeker,ancak hemen bayýlýr.

4- Avcýya nefes etmesi için Gazali 'ye götürürler.

5- Yolda ayýlan adamý karþýsýnda gören Gazali, göðsünü açarak, "Bak beni ne hale koydun," der.

Gaziantep'te avcýlar güvercinleri avlamaz, onlarý Gazali'nin koruduðuna inanýrlarmýþ. Gazali'nin Gaziantep'te yaþamýþ olduðuna dair gerek yazýlý kaynaklarda, gerekse halk arasýnda bilgi ve rivayetler mevcuttur. Türbesinin de Antep kalesinin burçlarýnýn birinin içinde kapýya inen yolun hemen baþladýðý yerde bulunduðu söylenmektedir. Kayacýk Semtinde Gazali sokaðý, Yazýcýk semtinde vaktiyle bulunan Hamam Gazal ve benzeri bilgiler de Gazali'nin Gaziantep'te yaþadýðý rivayetini kuvvetlendirmektedir.

Bu efsaneden anlaþýldýðýna göre Gazali, istediði zaman insan, istediði zaman güvercin kýlýðýna girebilmektedir. Bu efsanedeki þekil deðiþtirme motifinde bir süreklilik yoktur. Halbuki efsanelerdeki þekil deðiþtirme motifinde süreklilik vardýr. Efsane bu yönüyle masal motifi taþýmaktadýr. Masallardaki þekil deðiþtirme motifinde süreklilik bulunmaz. Masal kahramaný diyelim ki kuþa dönüþebiliyorsa kimi zaman kuþ, kimi zaman insan olarak karþýmýza çýkabilir. Veya hangi þekle dönüþebiliyorsa dilediðinde insan olarak ortaya çýkabilir. Bu þekildeki þekil deðiþtirme motifi tespit ettiðim bir çok Gaziantep masalýnda da mevcuttu.

Þekil deðiþtirme motifinin bulunduðu diðer efsanelerdeki þekil deðiþtirme sebebi bu efsanede görülmez; burada bir keramet söz konusudur. Þekil deðiþtirme, bir din büyüðünün kerameti olarak gerçekleþmektedir. Efsane kahramanýnýn keramet sebebiyle dilediði kýlýða girebildiði bir baþka Gaziantep efsanesi de bir baþka ermiþ kiþi için , Hacý baba için anlatýlan efsanedir. Gaziantep halkýnýn adak ve ziyaret yeri olarak da gittiði, Hacý Baba semtinde bir türbesi bulunan Hacý Baba (9) ile ilgili efsaneye göre de Hacý Baba çirkin, üstü baþý yýrtýk bir kiþi iken bir pencerede görerek aþýk olduðu kýzýn kendisiyle alay etmesi üzerine keramet göstererek, önce kentin sönen ýþýklarýný aðzýndan çýkan bir kývýlcýmla yakar, sonra da silkinerek çok yakýþýklý bir delikanlýya dönüþür.

Gaziantep'te hayvanlar için anlatýlan efsanelerde görülen þekil deðiþtirme þu sebeplerle gerçekleþmektedir:

A. Kötü huylar (yalan ve hile)

B. Utanýlacak veya güç bir durumdan kurtulma.

A Kötü Huylar:

Bu efsanelerde efsanedeki hayvan vaktiyle insandýr ve kötü bir davranýþý üzerine hayvana dönüþtürülerek cezalandýrýlýr. Biçim ve özelliðinde o kötü huyunu çaðrýþtýracak bir hususiyet taþýr.

Þempanze(\0):

a. Þempanze vaktiyle boyacýlýk eden bir insandýr.

b. Yalan söylediði için Allah'ýn öfkesine uðrayýp þadýya (þempanzeye) dönüþür.

c. Bu arada kýrmýzý boyalý elini arkasýna sürdüðü için arkasý o rengi alýr.

Kaplumbaða (tosbaða)(II):

a. Kaplumbaða Arasa' da alým satýmda çalýþmaktadýr.

b. Tahýl ölçerken hile yaptýðý için ölçeði baþýna geçmiþ ve kaplumbaðaya dönüþmüþtür.

Kaplumbaða ile ilgili olarak Kahraman Maraþlý bir hanýmdan dinlediðim bir efsane þöyledir. Kaplumbaða vaktiyle genç bir gelinmiþ. Bu gelinin hýrsýzlýk yapmak gibi kötü bir huyu varmýþ. Bir gün evden hýrsýzlayýp çalmak için çelikle buðday ölçüyormuþ. O esnada kayýn pederi görmüþ. Gelin çok utanmýþ. Utancýndan ve saklanma isteðinden çeliði baþýna geçirmiþ ve kaplumbaðaya dönüþmüþ.(12)

Efsanenin Gaziantep ve Kahraman Maraþ varyantlarýnda kötü bir huy dolayýsýyla cezalandýrýlma söz konusudur. Her iki varyantta da kaplumbaðanýn þekline uygun olarak bir ölçü aletiyle yapýlan eylem söz konusudur.

Keklik (13):

a. Kafirlerin elinden kaçarak bir kavaða saklanan Hz. Ali'yi keklik görerek haber verir.

b. Kafirler Hz. Ali'yi bulup yaralarlar, keklik de kanýndan içer.

c. Allah, bir insan olan kekliði kuþa çevirerek cezalandýrýr.

Cezalandýrýlma sebebiyle kuþa dönüþtürülmede genel olarak kuþlar daha az, diðer hayvanlar daha fazladýr. Ýnsan asýllý kuþ efsanelerinin pek çoðunda, kuþ olup uçma bir kurtuluþ yolu olarak karþýmýza çýkar. Belki de insan,gökleri bir uçtan bir uca fethe çýkabilen kuþlara gizliden gizliye bir imrenme duyduðu içindir.

B. Utanýlacak Bir hal veya Güç Bir Durumdan Kurtulma :

Bu tür efsanelerde efsane kahramaný utanç verici bir durumdan kurtulmak için þekil deðiþtirmeye razý olur veya zor bir durumdan bir hayvana dönüþerek kurtulur. Bu durum kimi zaman efsane kahramanýnýn dileði sonucu gerçekleþirken kimi zaman da böyle bir dilek bulunmaz.

1- Kendi duasý ile þekil deðiþtirme:

Ayý (14):

a. Ayý aþ ermekte olan hamile bir kurt gelini imiþ.

b. Caný kebap ister, ölen bir katýrýn etini kebap edip yerken kayýn pederi tarafýndan görülür.

c. Utancýndan hayvan olmayý diler, ayý olup daða çýkar.

Tavþan (15):

a. Tavþan vaktiyle eþekmiþ. Ýnsanlarýn elinden eziyet çektiði için "Allah'ým ne olur beni bu halden kurtar" diye dua etmiþ.

b. Duasý üzerine tavþana dönüþtürülmüþ. Kulaklarýnýn uzunluðu ve etinin ötürüðü bundanmýþ.

2- Herhangi bir dilekte bulunmadan þekil deðiþtirme

Ýbibik (16):

a. Genç bir gelin olan ibibik aynanýn karþýsýnda saçýný tararken kayýn pederi tarafýndan görülür. Çok utanýr.

b. Allah da onu ibibik kuþu yapar. Baþýndaki kepez o taraðý imiþ.

Ayý ve tavþan ile ilgili efsanelerde utanýlacak durumdan veya eziyetten kurtulmak için efsane kahramanlarýnýn þekil deðiþtirmek istediklerini bu dileðin gerçekleþtiðini görmekteyiz. Ýbibik kuþu ile ilgili efsanede gelinin bir dileði olup olmadýðý kayýtlý deðildir. Sadece çok utandýðý belirtilmektedir.

Hayvanlarla ilgili þekil deðiþtirme motifinin söz konusu olduðu bu efsanelerde efsane kahramaný insandan hayvana dönüþürken tavþanda farklý bir durum vardýr, burada hayvandan hayvana dönüþmek söz konusudur.

Gaziantep efsanelerinde gördüðümüz herhangi bir hayvana dönüþmek suretiyle gerçekleþen þekil deðiþiklikleri Anadolu'da ve Türk dünyasýnda rastladýðýmýz benzerleriyle paralellikler gösterir. Sivas'ta taranýrken kayýn pederi tarafýndan görülen gelinin kuþ olmak istemesi, Azerbaycan'da baþýný yýkarken kayýn pederi tarafýndan görülen gelinin kuþ veya taþ olmayý istemesi (17) örneklerinde olduðu gibi.
Efsanelerdeki olaylar, aile hayatý, toplumun deðer yargýlarý, kiþilerin toplum içerisinde aldýklarý rollerle ilgili önemli ipuçlarý taþýrlar. Bunu yukarýdaki efsanelerin kimilerinde net bir þekilde görmekteyiz. Yukarýdaki ibibik kuþu ve ayý ile ilgili efsanelerde utanma üzerine þekil deðiþtiren taze gelinin, bu durum, yaþý ve aile içindeki rolüyle yakýndan baðlantýlýdýr. Ýþte efsanenin mantýðý...

Gaziantep efsanelerinde bir hayvana dönüþmek suretiyle görülen þekil deðiþiklikleri tek þekle dönüþmek þeklindedir . Ýncelediðim bu efsanelerde birbirine baðlý þekil deðiþiklikleri söz konusu deðildir.

Gaziantep'te hayvanlarla ilgili olarak anlatýlan benim ulaþýp tespit edebildiðim efsaneler içerisinde þekil deðiþtirme motifine yer verenler bunlardýr. Gaziantep'te hayvanlarla ilgili olarak anlatýlan daha pek çok efsane vardýr. Yýlan, serçe, kumru, yarasa, tavus kuþu gibi hayvanlarla ilgili olarak anlatýlan bu efsaneler o hayvanlarýn yaradýlýþlarý ve hususiyetleri bakýmýndan açýklayýcý mahiyet taþýmaktadýrlar.

[nizip.com]

C.HERHANGÝ BÝR TABÝAT VARLIÐINA DÖNÜÞME

Taþ veya hayvandan baþka bir tabiat varlýðýna dönüþme motifinin bulunduðu tek efsane örneðimiz bulunmaktadýr. Bu efsane bir nevi beddua üzerine þekil deðiþtirme motifinin biraz farklý bir þekilde bulunduðu bir efsanedir. Hz. Ali ve Sürüsü(18) le ilgili olan efsane þöyledir:

1- Düþmanýný yenen Hz. Ali, kendisine ait koyun ve keçileri alarak daða çýkar.

2- Sürüsünü otlatmaya býrakýp, kendisi de þalvarýný yýkamakta olan Hz. Ali'ye daha evvel yendiði düþmanlarý beddua ederler.

3-Beddua üzerine Hz. Ali'nin koyun ve keçileri orman haline gelir, elindeki þalvarý da iki kolu olan bir dere olur.

Beddua üzerine taþa dönüþme motifinin bulunduðu diðer efsanelerden burada önemli bir farklýlýk görüyoruz. Bu efsanede þekil deðiþtirme, düþmanýn bedduasý üzerine gerçekleþmektedir. Düþmanlarýn bedduasýnýn tutmasý rastlanan bir durum deðildir, hele de bedduaya uðrayan Hz Ali gibi oldukça mühim bir din büyüðü ise. Ancak bedduaya uðrayan doðrudan doðruya Hz. Ali deðil, eþyasý ve sürüþüdür . Eþya ve sürünün dönüþtüðü þekil de orman ve sudur. Aslýnda orman ve suya dönüþmek de kötü bir þey deðildir. Türk kültüründe aðaç ve suya verilen deðer açýsýndan bakarak buradaki þekil deðiþtirmenin beddua sonucu uðranacak bir ceza olmadýðýný söyleyebiliriz.

Sonuç olarak Gaziantep'te tespit edilen þekil deðiþtirme motifine yer veren efsanelerin, Anadolu'nun ve Türk dünyasýnýn diðer yerlerindeki benzerleriyle yakýn özellikler taþýdýðýný belirtebiliriz. Gaziantep'te yazýlý ve sözlü kaynaklardan tespit ederek incelediðim yaklaþýk altmýþ efsane içerisinde on iki efsane þekil deðiþtirme motifini taþýmaktadýr. Bu on iki efsanenin beþ tanesi taþ kesilme , beþ tanesi insan asýllý iken her hangi bir hayvana dönüþme, bir tanesi hayvandan hayvana dönüþme, bir tanesi de herhangi bir tabiat varlýðýna dönüþme motiflerini taþýmaktadýr. Gaziantep efsanelerinde görülen þekil deðiþikliklerini, sebeplerini þu þekilde gruplandýrmak mümkündür:

1-Utanma ve Zor bir durumdan kurtulmak için þekil deðiþtirmeyi dileme.

2-Bir kiþinin bedduasý üzerine þekil deðiþtirme. 3-Kötülüðün cezalandýrýlmasý. 4-Keramet sahibi olma.

Þekil deðiþtirme motifine yer veren Gaziantep efsaneleri, diðer bölgelerdeki benzerleriyle paralellik göstermekle birlikte, diðer halk anlatmalarýnda olduðu gibi muhakkak bölgesel hususiyetlerle karþýmýza çýkmaktadýr. Gaziantep efsaneleri, efsane dünyasýnýn zengin ve hayli kalabalýk bir bölümüdür.
NOTLAR

Bu bildiride yazýlý kaynaklardan alýnarak incelenen efsane metinleri aþaðýdaki kaynaklarda bulunmaktadýr. Her efsanenin hangi kaynak eserden alýndýðý parantez içindeki sayýlarla belirtilmiþtir. Metnin içerisinde, efsanelere verilen sayýlar, aþaðýda her kaynaðýn sonunda parantez içerisinde yer almaktadýr.

1- Þükrü Erdoðan, "Gazalilere Dair",Gaziantep Kültür Dergisi, Aðustos, 1965, C.8, s.173. (8)

2- Cemil Cahit Güzelbey, Gaziantep Efsane ve Öyküleri, Gaziantep,1990. s.59,60,82. (2,3,)

3- Cemil Cahit Güzelbey, Gaziantep Evliyalarý, Gaziantep,1990, s.25. (14)

4-Cemil Cahit Güzelbey, "Gaziantep'te Kimi Hayvanlara Ýliþkin Efsaneler", Gaziantep Kültür Dergisi, Kasým 1970, C.13, s.7. (10,11,13,14,15,16)

5-Efsanelerimiz, Ýnönü Univ., s.254. (4)

6-Saim Sakaoðlu, 101 Anadolu Efsanesi, Ýst. 1976, s.35,36,37,38,75-76.

(6,7,18)

7-Saim Sakaoðlu, Efsane Araþtýrmalarý, Konya 1992. s.99-102. (17)

Kaynak Þahýslarýn Kimlikleri:

1- Gülser Ýngel, 55 yaþýnda, Kahraman Maraþ doðumlu, Gaziantep'te ikamet eder, okur-yazar. (12)

2- Hafýze Köksel, 70 yaþýnda, Nizip-Kale Meydaný doðumlu, Ankara'da ikamet eder, okur-yazar. (5)



*Gaziantep Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatý Bölümü


--------------------------------------------------------------------------------

Okunma: 226
Oy/Yorum: Rating:10 Votes:1 (Rating Scale: 1 = worst, 10 = best)
Tarih: 19.08.2006
Yazar/kaynak: Yrd. Doç. Dr.Behiye KÖKSEL
Yazar iletiþim: http://turkoloji.cu.edu.tr
Gönderen: Nizipli_kurt

[nizip.com]

Yorumlayan: liveyou tarih 05.09.2006
Araþtýrma gerçekten güzel. Nizip’in eski bir yerleþke alaný olmasý bu tür efsanelerin merkezi olmasýný doðal kýlýyor. Bu tür araþtýrmalarýn ortaya konmasý Nizip ilçesinin köklü bi tarihe dayandýðýný net bir þekilde ortaya koyuyor

[müslüm akpek]

Çok önemli bir çalýþma, gerçekten Nizip ve yöresi için bu kadar efsane varsa demekki Nizip antik çaðlardan beri varmýþ, hocam çok saðolun böyle bir çalýþma yaptýðýnýz için.

[müslüm akpek]

Nizip'in batýsýnda bulunan Taþbaþ(3) denilen tepede bulunan ve insan siluetini andýran taþlar için þu efsane anlatýlýr:

1- Odun toplamak için bir tepeye çýkan yedi kýz kardeþ, kendilerine doðru gelen kötü niyetli yedi atlýdan korkarlar.

2- Kýzlar, atlýlarýn taþ edilmeleri için Allah'a dua ederler.

3- Kýzlarýn duasý kabul olur ve atlýlar taþ olurlar.

Bu efsanede, kötü niyetli olan kiþiler, savunmasýz kiþilerin bedduasý üzerine taþa dönüþmektedirler. Kötü niyetli insanlardan kurtulmak için yapýlan dua üzerine taþa dönüþme motifinin bulunduðu bir baþka efsane de Nizip Eren Köyü'ndeki Aþýk Taþý(4) için anlatýlan efsanedir:

1- Evlenmelerine aileleri tarafýndan izin verilmeyen iki genç kaçarlar.

2- Fýrat'ýn kýyýsýndan karþýya geçerlerken kýzýn ailesi yetiþir.

3- Delikanlý taþ olmalarý için dua eder.

4- Delikanlý ve kýz bulunduklarý yerlerde taþa dönüþürler.

Nizip'e baðlý kale Meydaný Köyü'nde Fýrat'ýn kýyýsýnda Aþýðýn Baþý (5 ) denilen bir yer vardýr. Burada kýyýda bulunan kaya parçasý için þu efsane anlatýlmaktadýr:

1- Birbirini seven iki genç, kýzýn ailesi evlenmelerine izin vermediði için kaçmaya karar verirler.

2- Fýrat'ýn kýyýsýna indiklerinde kýzýn ailesi yakalar ve kýzlarýný alýrlar, oðlan yüzerek karþý kýyýya geçer.

3- Oðlan taþ olmayý diler ve Fýrat'ýn diðer tarafýnda taþ olur.

Nizip'ten tespit edilmiþ olan yukarýdaki ilk iki efsanede zor durumdan kurtulmak için taþa dönüþmeyi görüyoruz Böyle bir durum üçüncü efsanede de sezilmektedir. Ancak, Taþbaþ efsanesinde kötü niyetliler taþa dönüþmektedirler, Burada bir beddua söz konusudur. Aþýk Taþý efsanesi ile Aþýðýn Baþý efsanesinde efsane kahramanlarý zor durumdan kurtulmak için taþa dönüþtürülmelerini dilerler. Âþýðýn Baþý efsanesinde de bir anlamda zor durumdan kurtulmanýn söz konusu olduðu anlaþýlmaktadýr.

Gaziantep ile Þanlý Urfa illerinin sýnýrlarýný Fýrat nehri oluþturur. Bu efsanenin geçtiði yer, Þanlý Urfa'mn bir iki yýla kadar GAP projesi nedeniyle baraj suyu altýnda kalacak olan ilçesi Halfeti'dir. Ancak ilçe Fýrat'ýn iki yanýna kurulmuþ olup, batýsýnda kalan kýsým Gaziantep'e, doðusunda kalan kýsým ise Þanlý Urfa'ya baðlýdýr. Efsanedeki delikanlý Fýrat'ýn Þanlý Urfa'da kalan kýsmandýn Halfeti'den, Kale Meydaný tarafýna geçmektedir. Efsaneye konu olan taþ da Gaziantep'e baðlý Nizip ilçesinin sýnarlan içerisinde kalmaktadýr. Görüldüðü gibi efsanelerin sýnýrlarý ile illerin; hatta ülkelerin sýnýrlarý bir hayli farklýdýr. Bu yüzden Gaziantep'teki halk anlatmalarý ile Kahraman Maraþ ve bilhassa Þanlý Urfa'ya mahsus olanlar arasýnda önemli benzerlikler vardýr.

Gaziantep'ten tespit edilmiþ olan taþ kesilme motifine yer veren efsaneler, Türkiye'nin diðer yerlerinde görülen ayný konudaki diðer efsanelerle paralellikler göstermektedir. Gaziantep'te Sözünde Durmayan Çoban efsanesinde anlatýlan adaðýný yerine getirmeyerek Tanrýya yedi tane bit kurban eden çobanýn, Aðrý'nýn Taþ olan Çoban (6) efsanesindeki adaðýný yerine getirmeyip yedi tane bit kurban eden çobanla, Erzurum-Çat'ta Ejder ve Çoban (7) efsanesindeki ejderden kurtulduktan sonra adaðýný yerine getirmeyip yedi tane bit öldüren çobandan pek farký yoktur. Yurdun uzak köþeleri arasýndaki bu benzerlik gösteriyor ki efsaneler her ne kadar mekana baðlý ise de dolaþarak yeni mekanlara yakýþabilmektedirler. Yukarýda Nizip'ten tespit edilmiþ olduðunu belirttiðim iki sevgilinin anlaþarak kaçmasý motifinin bulunduðu efsaneler de, taþ kesilme motifine yer veren efsanelerin genel olara en fazla rastlamlanlarýndandýr. <!-- / message --> <!-- controls -->


ÖNEMLÝ BÖLÜMLERDEN BÝR KAÇ HÝKAYE.