Kahve yemenden gelir

Bir acayip şu taşra kahvehaneleri!
Çoğunun sol duvarlarında, Arapça harflerle ayet-i kerimeler;


KAHVE YEMENDEN GELİR KAHVEHANEDE ÇAY İÇİLİR

Yazıma, 1968 yıllarında yazdığım “ACAYİPLİK” isimli şiir ile başlamak istiyorum; konumuza önsöz olsun diye.

Bir acayip şu taşra kahvehaneleri!
Çoğunun sol duvarlarında, Arapça harflerle ayet-i kerimeler;
Sağ duvarlarında üryan kadın posterleri var.

Duvarların bir köşesinde,
Tek gözü kör bir ressamın çizdiği acubeye benzer bir şahmeran…
Onların bir yanında devrik bir başbakan…
Başköşeler de Atatürk’ün kalpaklı posteri…

Bir yanın da Türk bayrağı.
Diğer duvarlarında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethi resmi,
Bir tarafta Hz. Ali posteri…

Bir başka köşede,
Tahta masaların etrafında, tahta sandalyelerin üzerinde
Kâh bağdaş kuranlar, kâh bacak bacak üstüne atıp oturanlar;

Ortada, sağda, solda, kapı kenarında
Irgatlar, marabalar, yarım çarıklılar, meçolar, elçiler, ağalar
Kepliler, kitaplılar, fötr şapkalılar
İşten, okuldan kaçanlar…

Akşam gazetesindeki “Şeytanın gör dediği” yazısını yorumlayanlar…
Pazar mecmuasındaki manken bacaklarının boyunu ölçenler…

Bir başka köşede
Çay, kahve içenler,
Tek tük gazoz, ayran…

Nargile lokurdatanlar, tütün efsenler.
Bir başka köşe de zar atan, iskambil falı açanlar…
Kağıt çeken, damaya çıkan, okey atan.
Domino taşı dizenler…

Bir başka köşede
Cartlak kebabı, nohut dürümü ya da yağlı kahke yiyen…
“Üç Çay, bir kahve” diye, “Bölük”, diye bağıranlar;
Ahşap radyonun sesini bastıranlar…

Velhasılı, senli benli,
Her telden sohbetli,
Uzun kısa havalı;
Ağzı urvalı ahkamcılar, kulağı tıkalı dinleyiciler ki,
Erkek müşteri ağırlıklı, bayram yeri gibi bir sosyal ortamdır
Şu taşra kahvehaneleri…

***************


Herkes gibi ben de ‘azdan çok’ kahvehane kültürü yaşadım ama yıllar var ki herhangi bir kahvehanede oturup masa oyunları oynamadım. Oysa dün gibi, bugün de kahvehanede oturmak sözün gelişidir; özü ise iskambil kağıdı oynamak veya okey atmaktır…

‘’Gönül ne çay ister ne kahve
Gönül sohbet ister gayrisi bahane’’ deyişi ise eskinin de eskisinde kaldı, maalesef!..
Kahvehane (kahve evi/ yeri) veya kıraathane (okuma evi/yeri), kahve, çay, meşrubat içilen, kitap okunan/dinlenen ve masa üstü oyunların oynandığı yer demektir. Masalarda topluca oturulan, dost ve arkadaş grupları oluşturulan ve de kahve, çay, meşrubat yudumlanırken bin bir mevzuda sohbet edilen sosyal bir mekandır kahvehaneler…

Kahve nedir?
Kahvehanelere isim babalığı yapan kahve; ülkemize ilk kez Yemen’den gelmiştir. Kahve ağacının ilk bulunduğu yer Habeşistan’ın ‘’Kaffa’’ bölgesidir. Arapça karşılığı “Gahwah”tır ki, karşılığı da keyif verici, şarap anlamlarını içerir. Kahve çekirdekleri önce kavrulur, sonra çekilir ve toz haline getirilir, cezvede pişirilir, fincanda içilir. Damak tadın göre genelde su ile şekerli, az şekerli ya da orta şekerli olarak Kahveyi kaynatırlar, fincanda dağıtırlar… Ama su yerine sütü tercih edenler de çoğunluktadır ki, adına sütlü kahve denir.
1554 yılında Kanuni Sultan Süleyman zamanında ilk kahvenin İstanbul’a gelmesiyle kahve içme alışkanlığı kısa sürede tüm ülke sathında zengin, fakir her eve yayılmış ve de sonrasında kahve içilen,geniş alanlı dükkan türü ticari mekanlar oluşmuştur. İlk kahvehaneler İstanbul’da açılmaya başladıktan kısa bir süre sonra tüm Anadolu şehir ve ilçelerine yayılmış sosyal ve kültürel mekanlara dönüşmüştür.
“Kahve Yemen’den gelir” dedik ama kurtuluş savaşın akabinde Lozan’da kesinleşen Türkiye Cumhuriyeti’nin sınırları belirlenince, Suriye sınırlarımıza tel örgüler çekilmiş ve mayınlar döşenmiştir. Yani, Suriye üzerinden gelen Yemen kahvelerinin serbest dolaşımı yasaklanmış ve kahve kaçakçılığı yaygınlaşmıştı. Bu kaçakçılıkta onlarca insanımız ölmüş, yüzlercesi tek ayaklarını kaybetmiştir; kahve ve de kaçak kazanç uğruna.

Nizip kahvehaneleri ve kahve kültürü…
70’li yıllarda not düştüğüm, yaşları seksenin üzerindeki Nizipliler’in anısal ifadeleriyle: Nizip’in ilk kahvehanecileri (ki, Nizipliler kahvehane’nin hane’sini atıp, yalnızca kahve demeye başlamışlardır); kahveci Hüseyin Oğuzcan, kahveci Davut Bölükbaşı, Kahveci Arif Tuncer ve bunların ifadeleri ile Nizip’te ilk kahvehanelerin 1700’lü yılların sonları ile 1800’lü yılların başında ilk kahvehaneler; bunların babaları ve ustaları tarafından açılmıştır. Kahvehaneler zamanla salt kahve, çay, süt, gazoz içilen mekanlar olmaktan çıkmış, masa üstü oyun türleri yaygınlaşmış ve eğlence mekanına dönüşmüştür; iskambil kağıdı, dama, domino, tavla, okey gibi…

Daha sonraki yıllarda da bazı kahvehaneler değişik işlevsel özelliklere dönüşmüştür. Kuşçu kahvesi, karagöz kahvesi, horozcu kahvesi, eşekçi kahvesi gibi…
Karagöz kahvesinde, belirli günlerde, ki özellikle Ramazan aylarında ve muhtelif günlerde Hacivat-Karagöz başta olmak üzere gölge oyunları oynatılırdı. Karagöz kahvesi Necip Mahmut Uygur’un yerinde, Çerkez Kemal Ekmekçi tarafından Hacivat Karagöz parodileri perde arkasından kuklalarla oynatılırdı. Normal günlerde ise; a- Genellikle yaşlı insanlarımızın tecrübe ve deneyim yüklü ibretlik anıları dillendirilirdi. Yani, kahvehaneler bir dinleti salonu gibi saygındı. b- Güncel (genel ve özel) konularda ciddi tartışmalar yapılır, sohbetler edilirdi. c- Radyo’nun bile olmadığı dönemlerde, şair ruhlu, nüktedan ve muzip maniciler tarafından düzülen maniler okunurdu. Bu maniler belirli kişilerin huylarına, tavır ve davranışlarına özgü düzmeceler olduğu gibi, her aileye ve sülaleye özgü de maniler düzülürdü. d- Çok kez de okuması düzgün bir tarafından ele geçirilen bir gazete veya hikaye (Hz. Ali’nin Kan Kalesi, Hayber Kalesi Cengi gibi) kitapları okunur ve pür dikkat dinlenirdi.
Kuşçu Ali’nin kahvesi, en meşhur kuşçu kahvehanesiydi. Bu kahvelerde kafes kuşları ve ev güvercinleri hem alınır, hem satılır, hem de kuş (ki genellik kanarya türü kuşlarla) öttürme yarışmaları yapılırdı.
Eşekçi kahvesi, eşekli hamalların mesken yeriydi. Müşteri bekleyen eşekli hamallar eşeklerini kahvenin önüne bağlar, iş çıkıncaya kadar da kahvede eğleşirlerdi.
Nizip’te en büyük kahvehane Belediye kahvehanesiydi. Açık alanda asırlık ağaçları olan yazlığı ile kapalı (kışlık) alanı olan ve kahve eğlencelerinin bir çoğuna öncülük etmiş olan bir kahvehane idi, belediye kahvesi. İkinci katta bulunan ilk kahvehane de Yüce Kahve idi. Doğu cephesi uzun çarşı’ya, batı cephesi çarsı camiye bakan ve dört tarafı değişik türden küçük ölçekli işyerlerinin bulunduğu bir ada yapının üst katında ve balkonlu bir kahve idi, Yüce Kahve. Bu kahvehane de birçok sosyal etkinliklere meskenlik etmiştir. Ama ne yazık ki her ikisi de yanlış imar politikasına kurban gitti.
Kahvehanelerin bu özellikleri Türkiye genelinde olduğu gibi Nizip’te de geçerliydi. Bundandır ki, Nizip’te ki eski kahvehaneler Karagöz Kahvesi, Cor Kahvesi diye adlandırılırdı. 30’lu, 40’lı yıllarda kadınların dahi Nizip kahvehanelerinde oturduğunu; erkeklerle birlikte çay-kahve içip sohbet ettiklerini ve hatta kahvehanelerde kadın garsonların çalıştıkları yaşlı insanlarımız belirtiyorlar. Şu günlerde kadınların kahvehanelerin önünden geçmesi dahi ‘neredeyse’ ayıptan da öte bir şey gibi… Nereden nereye(!) Varın siz yorumlayın o günlerdeki kadın hak ve özgürlüklerini…
Bu basit girişten çıkarmak istediğim özet: Bir zamanlar kahve kültürü demek ‘sosyal içerikli’ eğitselmiş… Şimdilerde ise ütmek, ütülmekle ilişkili kumar vari oyun kültürü… Ya da haftada en az iki gece naklen maç izleme salonu… Birçok kahvehane bir anda kâh Galatasaray, kâh Fenerbahçe, kâh Beşiktaş kale arkası tribününe dönüşüyor. Ki varın siz tahmin edin o süredeki fanatik taraftarların tavır, davranış ve ağızlarından çıkanları!..


Gelelim konumuzun meramına!
Şu günün Nizip’inde yüz küsur kahvehane ve çay ocağı vardır. Bir elin parmakları kadar Cafe (İngilizce kahve) vardır, kültür cafe yoktur.
İmdi... Eski belediye başkanlarımızdan İbrahim Halil Sayın döneminde kahvehanelerimize 1991 yılında kitaplık zorunluluğu getirilmişti. Amaç, sürekli toplulukların oluştuğu bu yerleri iyi-kötü, azdan-çoktan birer kültür kafelere dönüştürmekti. Her kahvehane sahibi duyarlılık göstererek ‘hemencecik’ minyatür mutfak raflarını andıran kitaplıklar çaktılar, iç duvarlarının müsait yerlerine. Ama en kabadayısının rafına koyduğu kitap/dergi sayısı ellilere ulaşmadı. Kitapların içeriğini de siz düşünün! Birçok kahvehane dolaştım ve benim gördüğüm kadarında, bu kitap raflarında okunmaya değer bir kitap yoktu. Oysa “Ben Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıyım” diyen herkesin evinde, işyerinde ve ellerinin altında, üç kutsalımız dediğim; 1- Kur’an-Kerim, 2- Nutuk, 3- Anayasa kitapçığı tüm kahvehane kitaplıklarında da baş eserler olarak bulundurulması zorunlu kılınmalıydı. Ve de dünya klasikleri ile Türk edebiyat eserleri…
Ama bu uygulama (ki İbrahim Halil Sayın döneminden sonra) 3,5 seneye varmadan köreldi. Şimdi o raflar ya söküldü ya da kitapların yerine masa başı oyunlarının malzeme dolabına dönüştü. Evet. Yıllardır kahvehanelerde oturmuşluğum yok, ama her gün için değişik zaman dilimlerinde onlarca kahvenin önünden geçiyorum ve ister istemez göz ucuyla şöyle bir içeriyi süzüyorum; neredeyse sabahın köründen gece yarılarına kadar tümü dolu. (Kahvecinin kesesine bereket demeyeceğim, çünkü öğrendiğim kadarıyla müşterilerin yüzde elliden fazlası borcacılar ile beleşçiler olduğunu öğrenmişim. Neyse!) 15,16 yaşından 70, 80 yaşlarına kadar erkek müşteriler ki, çoğu emekli. Kağıt veya okey oynuyorlar, tek tük tavla… Dama ve satranç yok. Devasa ekran televizyonlar baş köşede… Üçlü beşli gruplar oluşturup sohbet edenlerse nadir… Kitap okuyan hiç yok; gazete (genelde spor gazeteleri) okuyansa tek tük. Tümü işsiz mi?.. Hayır. Her kahvenin civarındaki esnaflar da kaçamak yapıyor; iş yerlerini çocuklarına ya da çalışanlarına bırakarak. Ve emekliler… Yani her kesimden insan guruplarının oluşturduğu sosyal bir mekandır, kahvehaneler… Demem şu ki, kahvehanelerdeki bu muazzam kalabalıklara kültürel hizmetler sunulması şart oğlu şarttır… Nasıl mı? En basitinden, kahvehanelerdeki kitaplıkta ısrar edilmeli; kitap sayıları ve içerikleri zenginleştirilmeli… Kütüphane reyonlarını andırır bir küçük bölüm oluşturulmalı. Ve her kahvehaneye en az günlük 3 ulusal gazete bulundurma ve yerel gazetelere zorunlu abonelik getirilmeli. Hem de yerel gazetelerin her sayısının üç adedine bir abonelik kolaylığı ile…
Yeter ki kahvehanede oyun oynamaktan ziyade çay-kahve- meşrubat içip dinlenmek isteyen insanımız okusun diye düşünmek dahi bir kültürel hizmettir. Bu işe artık Valilikler mi, Kaymakamlık mı, Belediye Başkanlarımı, İl-İlçe Kültür müdürlükleri mi, Kahveciler odası mı bu eğitsel hizmete resmiyet kazandırıp ön ayak olur, yoksa duyarlı kahvehane sahiplerimiz mi? Sizler ne dersiniz, başka ne tür öneriler getirirsiniz! Bilemem ama ben böyle bir uygulamanın yararına inanıyorum. Ve diyorum ki, kültürel eğitim ve öğretim her yerde yapılabilinir; ister kahveli olsun, ister mahveli… Ve de şunu unutmayınız ki, Türkiye’de birçok insan kahvehanelere hâla kıraathane derler. Yani, kitap okunan yerler (!)…
Kemal Cengiz