Nizip ve Nizip'liler

NİZİPLİLERE ÖZGÜ ÖZLÜ SÖZLER

O iyi insanlar, o güzel atlara bindiler, gittiler…

Yaşları 80’in üzerindeki, eski kuşak, yaşam duayeni Nizipli ninelerimiz/ dedelerimiz birer birer göçüp gidiyor…
Bana ve çok sayıdaki yaşıtlarıma göre, o göçüp giden değerli insanlarımızın çoktan da çoğu rahmetle anılmayı hak eden, onurlu-gururlu ve kendi kendilerine yetmenin, fedakârlığın, alçakgönüllülüğün ve de sevgi-saygı ilişkilerindeki samimiyetin, iş ahlakındaki dürüstlüğün ve kollama-gözetme, yardımlaşma-dayanışma ve de iyi günde de, kötü günde de paylaşma mefhumunun örnek
insanlarıydılar…
O göçüp giden, kişilik ve yerel kültür değerleri üst düzeydeki insanlarımız çalışkanlardı; erkekleri işçiman, kadınları hamarattı. Yeniliklere açık ve uyumlu yapıları vardı… Zordan ve zorluktan kaçmazlardı. Bireysel ve toplumsal manada aşırıya kaçmayan, israfa yönelik aşırılığı sevmeyen; aşında, işinde, eğlencesinde ve dinlencesinde kanaatkar olmayı bilen olgun insanlardı; özelden genele tüm ihtiyaç ve gereksinimlerinde… Tok gözlüydüler; gösteriş ve şatafata meyilleri yoktu. İstisnalar hariç, neredeyse hasitlik (çekememezlik, kıskançlık), iftira atma, leke çalma, hor görme ve küçümseme nedir, bilmezlerdi. Şakaları ölçülüydü ve de kimse kimsenin onurunu, şeref ve haysiyetini incitmezdi.
Kültürel manada bizlere bıraktıkları yaşamsal miras, şu gün için ve de anlayabilenler için, hiçte küçümsenemeyecek türden örnek kişilik değerlerimizdendir…
Analarından-babalarından, dedelerinden-ninelerinden öğrendikleri
ve pratikte sergiledikleri ‘bize özgü’ yerel gelenek ve görenekleri ve de
sosyo-kültürel yaşam tarzlarına özgü hassasiyet ve duyarlılıkları; sağlıklı ve saygın
insan ilişkilerini ve Nizip toplumunca kabul gören genel ahlak anlayışlarını ve özellikle de atasözü niteliğindeki ‘’kıssadan hisse’’ türündeki ibretlik tespitlerini, deyim, deyiş ve özlü söze dönüşen kişisel yakıştırmalarını bizlere kadar taşıyan o değerli büyüklerimizi ‘önümüzdeki yıllarda’ çoktan da çok arayacağımız kesin, gibi.
Onlar, yüzlerce yıl öncesinden, kendilerinin de içinde bulunduğu
bölgemiz insanlarının yaşarken sergiledikleri, huyları-husları ile ilintili tavır ve davranışlarını, kişilik noksanlıklarını ya da şahsiyet abideliklerini, eksiklik ve fazlalıklarını gözlemlemiş ve üç-beş kelimelik cümlelerle özetleyerek, kimilerine övgü, kimilerine yergi türünden yakıştırmalar da dahil, özlü sözlere dönüştürmüşlerdir.

Kişi isnatlı özlü sözler:

Atasözlerimiz gibi, yerelden evrensele özlü sözler ile deyim ve deyişlerimiz ve de benzetme ve yakıştırmalarımız da kültürel vazgeçilmezlerimizdendir. Çünki, bunların tümü yaşanmış, denenmiş, gözlemlenmiş, tecrübelerle anlamlaştırılıp kararlaştırılmış ve doğruluk payı en üst seviyede olan doğru tespitler olarak, bizlere yaşamsal kılavuzluk yapan sözcük ve cümlelere dönüşmüştür. Özellikle de benzetme ve yakıştırmalar, teferruatsız birebir tıpkısılıktır; fazla söze ve izaha gereksinim gerektirmeyen türden…
Kişilerin fizyo-biyolojik yapısından tutunuz da jest ve mimik hareketlerine kadar belirgin ve özgün karakterlerine isnat edilen tarifleme biçimidir, kişi isnatlı özlü sözler.
Şöyle ki; Suratı dahre (ya da tabanca) gibi… Muşmula suratlı… Ekşi yüzlü… Suratıyla yer süpürmek… Pabuç teki kadar dil… Yengeç gibi yan yürümek… Kollarını kartal kanadı gibi açmak… Oklava yutmuş gibi… Gözleri feldir feldir (ya da çibiş çibiş) bakmak… Zengin kalkışı kalkmak… Dış kapının mandalı addedilmek… Pişmiş kelle gibi sırıtmak… Tirintaz olmak… Heç (Hiç) telesmemek (Umursamamak)… Kuluncu ekmek tahtası (olarak tariflenmek) gibi… (kafaya bak hele) Kabye kavunu gibi… Haşe (haşa) senden… Töreyesice… Himi bozuk… Uçkuruna gevşek… Çibiş çibiş bakmak… Çörten çağlını (olabildiğince çelimsiz ve biçimsiz) gibi karşısındakinde hayret uyandıracak ifadelerde bulunmak; acayip tavır ve davranışlar sergilemek, abartılı ve göze hoş gelmeyen jest-mimik ve el-kol hareketleri yapmak, yürüyüş ve oturuş biçiminde ve hatta ses tonunda ve kelime vurgularında ayrıksı görüntüler çizmek, ibretlik yakıştırmalara neden olmuştur, olmaktadır ve giderek kişi isnatlı özlü sözlere dönüşmüşlerdir.
Bu özlü sözlerin, benzetme ve yakıştırmaların yitip gitmemesi ve unutulmaması için, şu günlerde, fırsat buldukça, sayıları iki elin parmağı kadar kalan 80 yaş üstü kadınlı, erkekli Nizipli büyüklerime ulaşmaya çalışıyorum; bireysel hatalar ve tavırlar ve de uygunsuzluklar ve komiklikler hususunda birbirlerine ne tür yakıştırmaları (özlü söze dönüşen deyimleri) uygun görüyorlardı, diye…
İşte, onlardan öğrendiğim ve dört dörtlük Nizipliler’e özgü olan ve Nizip
ile ilgili mevcut kitap ve dergilerde, çoktan da çoğu bulunmayan ‘gerçek’ deyimlerimiz ve özlü sözlerimiz:

-Şanlı bağın koro (koruğu)… Soy/sülale/aile o kadar saygın ve itibarlıdır ama içinde öyle biri vardır ki her türlü olumsuzluk, aykırılık, hamlık ile donanmıştır, manasında.
-Başı güllü, başı küllü… Özellikle kadınlar için kullanılan bir deyimdir. Kocası ölen kadına miras (geçimlik mal-mülk) ya da emekli maaşı kalmamışsa başı küllü, yok eğer koca karısına mal-mülk, gelir bırakmışsa ona da başı güllü denir.
-El iyisi, ev delisi… Başkasına iyi bize yabancı gibi veya başkalarına iyi bize kötü, anlamında…
-Eteğinden tutup ızar’ını (Izar, Nizipçe de çarşaf demektir) yırtmak… Çok sevilen bir misafirin daha çok oturması ve de yatıya kalması için söylenen ısrar deyimidir. Yeterince yüz görmeyen uzak, yakın misafirler de yakınlarına ‘’sanki eteğimden tutup da ızarımı mı yırttılar ki bacım!’’ diyerek, yüz görmediğini, iyi ağırlanmadığını bu sözlerle anlatır.
-Sanki yiğit ölmüşte kanı çörtenden akıy (akıyor)…
-Aferim düşkünü…
-Cello’nun eşşe (eşeği) kimi (gibi)… Takıp-takıştırmış.
-Aşağı Oba’da yalanı söyler
Yukarı Oba’da kendi inanır…
-… Ağanın iki ayaklı iti…
-… Ağanın mecosu…
-Ağzı urvalı..
Urva; fırına sürülen işlenmiş hamurun (ekmeğin) altına serpilen un...
Ağzı urvalı:

• Karnı tok, sırtı pek...

b- Bilgili, görgülü, kültürlü, mantıklı...
c- Ne dediğini, ne söylediğini bilen...
d- Hoş sohbet...
Kele bacım, şu sokakta da bir tane ağzı urvalı yok ki konuşak (konuşalım).
-Kendine bir minderlik yer bırakmamış…
-Ayazın buzu
Karının (ihtiyar kadının) yüzü…
Soğuk ve de solgun olur, olur anlamında.
-Keret eşşe (eşeği) kimi (gibi)… Üstüne yük almaz.
Keret Eşeği, asil ve soylu; yük taşımayı sevmeyen, bölgemize özgü bir merkep türüdür...
İnsanımıza özgü açılımı ise: Sorumluluktan ve işten kaçınmak, mesuliyetsizlik, bir iş için elini taşın altına sokmamak, buyurulan işi kendine yakıştırmamak vb..dir.
-Burunsuz, kulaksız… Burnu koku almaz, kulağı işitmez…
Umursamazlık, duyarsızlık, düşüncesizlik ve de çıkar pişkinliği
örneklemesi.
-Burunlu, kulaklı… Duyarlı, hassas, düşünceli, saygılı, hesaplı ve de
kimseye yük olmayan, istenilmeyen yada yakışmadığı yerde durmayan…
-Ayaz ağanın damı…
-Olamazsın has bahçenin bülbülü,
Ötemezsin mırç mırç,
Karazağsın, karazağ…
-Allah ‘verecekse’ iki iyiliğin birini versin…
-Allah, iki günümüzü üç etmeye…
-Azeme Hattüç (hatice) gibi dolanmak…
-Yedi kapıya deynek (değnek) çalmak… Evden çıktımı yedi ev gezmesiz dönmeyen; çok gezmeyi, eş-dost ziyareti yapmayı sevenler için söylenir.
-Sen ki bir garip abdalsın,
neğe (neyine) gerek gümüşlü zurna…
-Ekme(ği)nin ucundan ısırılmaz…
-Kırk paralık eşşen (eşeğin)
yirmi paralık suppası (sıpası) olur…
-Ya sabır, ya tabur, ya kabir…
-Baştan kıça haber yok…
-Evde kalmış kız küsergen (kırılgan, alıngan) olur…
-Bele (böyle) uşak (evlat) böyütcene (büyüteceğine),
git hamam kapısında kil sat…
-Hanen (haneğin) ulo (uluğu)… Anlamsız ve boşa söylenen sözler için kullanılır.
-Allah ‘verecekse’ iki iyiliğin birini versin…
Yaşlı ve çok hasta kişiler için Nizip'te 'sıkça' kullanılan bir dilek: açılımı, Allah, ya yatalak edip, elden-ayaktan düşürüp süründürmesin, ya da tez günde canını alıp kurtarsın anlamındadır.
-Anası soğan, babası sarımsak,
Kendi olmuş bir ölbe (kutu, kavanoz) şeker…
Ailesinin kökü, kültürü ve adetleri belli olduğu halde, farklı bir baş çekerek kendini olduğundan şirin veya entel göstermeye çalışan kişiye söylenir.
-İtin olur…
Yöremiz insanı da sevdiği-saydığı büyükleri için 'bizim oğlan senin itin olur' diyerek, hem onu onurlandırır, hem de evladıyla ona arka çıktığını belirtir; güç ve destek açısından. insanların canını ve malını koruması bazında, it, yararlı bir hayvandır.
Bekçi de diyebiliriz... Evde ya da kırsalda beslenen it, sahibini ve onun elinin altında bulunan her şeyi sahiplenir; kollar, gözetir, korur.
-Karemeti (kerameti) kandan beter olmak… Attığı iftira çok tesirli olup, kan davası çıkaracak nitelikte olmak.
-Nar dibi olmak… Gölgesi olmamak. Eli çok sıkı, aşırı cimri olmak.
-Gözünden dağ devirmek (ocaklar, evler yıkmak)… Nazarı etkili ve çok çabuk geçen…
-(Bu da) bizim evin kuması…
-Küller başına…
-Teneke tıngırtısından oynamak…
-Sıtarası keskin olmak… -Yıldızı dişi olmak.. Her ikisi için de; yıldızı parlak, her istediği gerçekleşen, sevilen-sayılan ve de sözü geçen biri olmak.
-Uşak (bebek) mezarı kadar ayak… Ayaklarının cüssesine ve boyuna göre normalden çok uzun olanlar için söylenir.
-Sıppasını (sıpasını) yitirmiş eşşek kimi (eşek gibi) dolanmak…
-İnciğini-cıncığını komadı (koymadı)… Ağzına ne gelirse söyledi.
-Ölbesini-torbasını doldurmuş...
-Ölbesini-torbasını ortaya saçmış...
-Ananın/Babanın ilki olacağına dağda gezen tilki ol…
Evin en büyük çocuğu olmanın zorluklarını, sorumluluklarını ve de yükünü çeken bilhassa erkek evlada söylenen söz.
-Önümüz harman savuriy (savuruyor)
Arkamız kavurga kavuriy (kavuruyor)...
-Bir zahter tiyeği bile yok…
-Ben umarım bacımdan bacım ölür acından…
-Hezaran yere harcar, (bize, bu işe) gelince mıh sıçtı olur…
-Nizip'in daşı (taşı) havara al borca yaz duvara…
-Deli arlanmaz sahibi arlanır…
-Nizip'in içi paksemedin (peksimetin) üçü…
-Bartıl (rüşvet) kapıdan girerse iman tağadan (pencere) kaçar…
-Kuşu çüt (çift) görmezse daş (taş) atmaz…
-Arığa su gelene kadar kurbağanın gözü berelir…
-Köyneni (gömleğini, giysisini)) yakmış ataşına kızınıy (kızınıyor): Kendi derdi o kadar çok ki, etrafını görmüyor.
-Eldeki yara, duvardaki delik: Eldeki (başkasındaki) yara duvardaki delik kimi (gibi) gözükür… Bariz bir acımasızlık örneklemesi.
-Cücüğü (kuş yavrusu) güzün sayarlar…
-Avradı boşayan topuğuna bakmaz…
-Beleş olsun deve tepi (depiği) olsun…
-Deli sevilir de densiz sevilmez…
-Moh kara küttük...
Meydan okumak, rakip aramak için ortaya söylenir.
-Bacı bacı oynamak...
Sürekli ve sıkça birbirlerine gidip-gelenler için kullanılır.
-Çarpana teki kimi (gibi) dili var...
-İki koyunu olan birini sattı, yedi… Nerede kaldın, çok geciktin anlamında.
-Aha bu da göv geçinin (keçinin) oğla(ğı)…
-Bizim gelin bizden kaçar,
Başını örter, kıçını açar…
-Övünme çörtük, seni de gördük…
-Başlıksız oğlan bobası (babası) kimi (gibi) ne dolanıyn (dolanıyorsun)…
-Ne ölü görmüş ağlamış,
Ne düğün görmüş oynamış…
-Bu ölünün bu ağıdı (ağlamayı) deymesi (değmesi) gerek,
Bu ağıdın bu ölüyü deymesi gerek…
-Gitti ağalar-paşalar
İtlere kaldı köşeler…
-İt ağa geliy (geliyor) yer açın!...
-Allah, kimsenin kelebini (ipini) dolandırmıya…
-Nikah girmeyen ev olur da,
Ölü girmeyen ev olmaz…
-Antep zambırlı...
-Bizimkinin gene zambırı (öfkesi, siniri) tuttu...
-Hurklandı gene; tutabilene aşk olsun...
-Gene heyheyleri üstünde...
-Bir tahtada, bir suda gidesin...
-İnne (iğne) yedirir, kıyık (çuvaldız) .ıçırır...
-Eli sıcak sâene (sahana) alışmış…
-Yüz sertliğinin karın dokluğuna (tokluğuna) faydası vardır…
-Oğlum deli malı neylesin.
Oğlum akıllı malı neylesin.
-Daşı (taşı) diksem baş olur...
-Misafir misafiri sevmez
Ev sahibi hiç birini sevmez…
-Bizim evin kuması…
-Meymana masmana kimi yer… Büyük ve geniş yer anlamında.
-Eldeki (bir başkasındaki) yara/yirik, duvardaki delik kimidir (gibi gözükür, duyarsızlara)…
-Çırnağı (tırnağı) yer tutmaya görsün…
-Göynüne (gönlüne) gön yamanmış…
-Hazeren (Hezaren) yere saçıp savurmak… Gereksiz, boştan ve gelişi güzel yerlere harcamak. İsraf ederek kullanmak.
-Ceyizsiz (çeyizsiz) kız anası kimi (gibi) ne dolanıyn (dolanıyorsun)…
-Ayaz ağanın damı… Soğuk ve ısınmayan ev (oda) tabiri için kullanılır.
-Çayı geçip arıkta boğulmak…
-Tov, tov, tov… Yapılacak işi, yapacak olanı benimsememek ifadesidir.
-Aşşa (aşağı) Oba’da yalanı söyler, Yukarı Oba’da geni (kendi) inanır…
-Izarına (çarşafına) yapışılmaz (tutulmaz)…
-Ağzının tadını bilse keş yir (yer)…
-Yirken (yerken) yıkılasın…
-Katranı kaynatmakla olmaz şeker,
Cinsini sevdiğimin cinsine çeker…
-Zengine yanaş
Yağına bulaş…
-Bizi gören kudurur,
Döner kıçını yudurur; türünden, burada yazamayacağım türeden çok sayıda argo deyim ve sözler de vardır.
XXX
Nizip, kültürel bazda bir derya denizdir. Tarihin ilk yerleşim alanlarından biri olması ve düne kadar bölgesinde birçok etnik grup barındırması ve sayısız medeniyetlerce işgal edilmiş olması bu kültürel zenginliğin oluşmasına ve günümüze kadar varlığını sürdürmesine imkan sağlamıştır.
Nizip’e özgü bu özlü sözleri ve deyimleri çoğunsayanlar olabilir, ama bana göre bu kadarı bile Nizip için azdan da azdır. Çünkü, birçok Nizip deyimi ve özlü sözleri (ki tüm diğer bölgelerimizdekiler gibi) ülkemizde yayınlanan ulusal atasözlerimiz ve deyimlerimiz kitaplarında kaynak belirtilmeksizin yazılmıştır.