Komşuluk ilişkileri ve Mahalle Kültürümüz
Kültüre dair
Kültürün ne olduğunu ‘’azdan çoktan’’ bilmeyenimiz yoktur, Sosyo-Kültürel değerlerimiz deyimini de… Ben yine de, yazı konumun girişi için, kültür konusuna kısaca değinmek istiyorum.
Kültür, bir arada yaşayan insanların (toplumların, toplulukların, etnisitelerin ve hatta değişik kentlerin, köylerin, ve hatta büyük yerleşim birimlerindeki mahalle ve sokaklarında yaşayan grupların) uzunca bir tarih süreci içinde üretip, yaygınlaştırıp, geliştire-dönüştüre yaşatıp yeni kuşaklara miras olarak bıraktıkları; değerler bazında, maddi-manevi (alt ve üst yapısal) bir yaşam tarzıdır… Ki, toplum genelinin yada belirli bir bölge insanının kendilerine özgü varoluşun yaşamsal biçim kimliğidir.
Sosyo-kültürel konular ise toplum genelince kabul görmüş ve neredeyse resmiyet ve yarı-resmiyet kazanmış tarihsel, ulusal, dinsel vb kültür değerleridir.
Nizip Kültürünün Zenginliği
Sosyo-Kültürel manada ele aldığımızda, Nizip kültürü, tüm Türk toplumları ile Anadolu’da yaşayan (bize özgü) genel kültür yapımızla ‘’birçok konuda’’ birebir örtüşür ve aynı özellikleri taşır. Genel manada Türk Gelenek ve Görenekleri, ulusal ve dini bayram kutlamaları, sanatsal ve dini ritüeller, ortak dilin kullanımı, evlilik (düğün-dernek), taziye adabı, örf ve adetler, kılık-kıyafet, yeme-içme, eğlence ve dinlence gelenekleri ve de sosyal çevre yapılanmaları çok az farklılıklarla birbirinin aynısıdır.
İşte, çok az dediğimiz bu farklılıktır ki, bu yazıyı yazmamıza konu olmuştur… Yerel ve de bölgesel bir farklılık olarak gördüğüm ve bir zamanlar Nizip’e (tabii ki, çevre il ve ilçelerimizdeki ayniliği de göz önünde bulundurarak) özgü bir mahalle kültürünün var oluşu....
Bu kültürü, 1700 ile 1800’lü yıllarda, Nizip’e kadar uzanan, iki büyük iskana ev sahipliği yapan bölgemizin etnik zenginliğine bağlayabiliriz.
Bu iskanlar sonrasında ve öncesinde Nizip’te bulunan (uzak yakın tarihten bu yana) Oğuzlar, Uygurlar, Tatarlar, Baraklar, Beydilliler, Türkmenistanlılar, Afşarlar, Selçuklular ve diğer Türk boylarından oluşan Türkler çoğunlukta olmakla birlikte, Arnavutlar, Bulgarlar ağırlıklı olmak üzere Balkanlar’dan gelme muhacirler, Türkler ile Kürtler; Mısır, Irak ve Suriye’den gelme Türk kırması Araplar; İran’dan gelme Acemler; Kafkaslardan gelme Ermeniler ve Kazaklar ile Yahudiler ve Rumlar hep bir arada ‘’sevgi ve saygı ortamında’ kaynaşmış olarak, sanki küçük bir Birleşmiş Milletler Topluluğu gibi yaşadılar...
Şimdi, düşününüz, bu kadar değişik kültür sahibi etnik grupların bir kentin mahalle ve sokaklarında bir arada bulunup yaşarken oluşturacağı ortak kültür zenginliğinin ilginçlik ve mükemmellik düzeyini ve komşuluk ilişkilerini…
Nizip Mahalle Kültürü Ve Komşuluk İlişkileri
Günümüzden 20, 25 yıl öncesinde yapmış olduğum, yaşları 70 ile 90 arasında ve 1900’lü yılları dolu dolu yaşayan, hafızası güçlü kadın akrabalarımdan ve Saha Mahallesinin saygıdeğer kadınlarından (Örneğin, Ebe Lütfiyesinden, Sitti Nineden (Mustafa Küpeli’nin Karısı, tenekeci-sucu Durdu’nun annesi), Leman Bacıdan (Bilal Çeker’in karısı, seyit Çeker’in annesi) Sülo Fatması’ndan (Ali Alkan’ın karısı), Kalaycı Fatmasından (Halil Özyurtseven’in karısı), Mekke teyzemden (Melike Akın), Zekiye Bacıdan (Cengiz), Sekine Bacıdan) edindiğim bilgilere göre, 1900 ile 1975’li yıllardaki komşuluk ilişkilerinin başlı başına tarihsel ve kültürel bir değer olduğunu, sosyo-ekonomik bir temele dayandığını; Feodal ve Asya Tipi Üretim İlişkilerinin evsel örneklemelerinin yapıldığını, imecenin kesintisiz uygulandığını, paylaşım, dayanışma, yardımlaşma mefhumunun gün yirmi dört saat işlediğini, sevgi ve saygı ilişkisinin üst düzeyde sergilendiğini öğrendim; 1975’li yıllarda kapitalizme özgü ekonomik gelişmeye ve sosyal değişim ve yeniliklere yenilip, çözülmesine de şahitlik ettim…
Mükemmelliğe yakın insanlık örneklemeleri:
O yılların Nizip’inde (özellikle kadınlarımız, komşuları hakkında, asla) kötü düşünceler taşımaz; zengin-fakir, varsıl-yoksul ayrımı yapmazlardı. Kimse kimseyi horlamaz, küçük görmez, acizlikle suçlamazdı. Kendi aralarında ne kıskançlık olurdu, ne de çekememezlik. Büyüklere saygıda, küçüklere sevgide kusur işlenmezdi. Özellikle, 1900’lü yılların başlarında, Nizipli birçok kadın duldu. Kocaları ya Galiçya’da, ya Yemen’de, ya Çanakkale’de, yada Gaziantep Savunmasında şehit düşmüşlerdi. Bu kadınlar, o zor günlerde çocuklarına hem analık hem de babalık ederlerdi. Tek dayanakları, önce komşuları, sonra akrabalarıydı. ‘’Bire pişen, bine yeter’’ deyişi o günlerdeki kıtlık yıllarıyla ilintiliydi. Normal günlerde de ‘’Yedi kapıya kokusu gidiyor, anam’’ denilerek, yemekler, komşulara dağıtılırdı.
Komşu denince, Nizip’te ev içi ve ev dışı işlerde birlikte hareket eden, dayanışma içinde olunulan ve namuslarından gayri her şeylerini paylaşan insanların birlikteliği gelirdi. Ve bundandır ki, bir sokağın bütün kadınları, kızları birbirlerini tek bir evin fertleri gibi görür, büyük büyüklüğünü, küçük küçüklüğünü bilerek (sosyal statünün saygı ve saygı sınırlarını aşmayarak) huzur içinde yaşarlardı.
Şimdi diyeceksiniz ki, Nizipli kadınlar hiç mi dedikodu yapmazlardı. Ama o yılların dedikodu sohbetleri dahi, beğeni, ibrenti ve övülecek şeyler üzerine olurdu. Bir de komşunun evine yeni bir şeyler alınmışsa yada bir komşunun sorunu varsa, o şey ve o soruna dair çözüm üretme konuları konuşulurdu.
O yıllarda yaşanan komşuluk ilişkileri, bende, Nizip’in tüm mahallelerindeki her sokağının büyük bir ev ve çok nüfuslu bir aile ortamı olduğu kanaati oluşturdu… Ki bu, şu gün için de Nizipliler’in çoğunluğunca kabul gören bir tespittir.
Boş Sokak Alanlarının ve Evlerdeki Hayatların, Damların ve Oturma Odalarının, İçe Dönük Üretime uygunluğu
1900’lü yıllardan önce ve 1950’li, 60’lı yıllara kadar Nizip, uzun bir süre iki büyük yerleşim alanıyla anılırdı. Bu alanlara Aşağı Oba (şimdiki Saha, Pazarcami, Şıhlar, Tahtani Mahalleleri) ile Yukarı Oba (İstiklal, Fevkani, Menderes mahallelerinin olduğu yerlere) denilirdi. Aşağı Oba’da yaşayanlar. Aşağı Obalı; Yukarı Oba’da yaşayanlar, Yukarı Obalı olarak anılırdı.
Kent nüfusunun artması ve yeni yerleşim alanlarının oluşmasıyla, Aşağı Oba ile Yukarı Oba tabirleri yerini mahalle adlarına bıraktı. Sırası gelince, bu da başlı başına bir yazı konumuz olacaktır.
1975’li yıllar öncesinde, Nizip’te çok katlı evler (apartmanlar) yoktu. Ortalama olarak 3 metre eninde yol payı bırakılan Nizip sokaklarındaki evler, kerpiç ve havara taştan yapılır; genellikle tek ve iki katlı olurdu. Evlerin ikinci katında bulunan misafir odaları (dış yapı görüntüsünden de anlaşılacağı gibi), çıkmalı ve köşklü olur; tavan ve dolaplar nakışlı ve oymalı ahşap malzemeyle süslenirdi. Havara taşlı kapı girişleri kemerli ve kapılar gibi işlemeli-nakışlı olurdu. Her kış giriminde kerpiç evler sıvanır, topraklı damlar loğlanırdı.1950’den önce, Nizipliler içme ve zaruri ihtiyaçları için kuyu suyu kullanırlardı. Kuyusu olmayan ev yoktu. Hayatları bitişik olan birçok ev de bir kuyuyu ortaklaşa kullanırlardı. 1955-60 yıllarından önce Nizip’te elektrik yoktu. Aydınlanma zeyit çıraları, gaz lambaları ve lökslerle yapılırdı. 1965’li yıllarda elektrik kullanımının yaygınlaşmasıyla (ki işyerlerindeki yararı anlaşılan) telefonlar evlerde de kullanılmaya başladı… Cereyanlı radyolar da, plak çalarlar da ve devamında vantilatör, buzdolabı, çamaşır makinesi ve televizyon… O radyolar ki, sokakta bir vefat eden olunca bir hafta susardı. Rahmetliye saygıdan ve taziye evindekileri radyo sesinin gürültüsüyle rahatsız etmemek için. O buzdolapları ki, evinde buzdolabı olmayanların istifadesine de açıktı. Özellikle yaz günleri soğuk su ve buzlu ayran içebilmek için, su kapları buzdolaplarının buzluk bölmelerini doldururken, fazla etleri ve yemekleri de raflara konurdu.
1900’den önce, 1930’lu yıllara kadar, Nizip evlerinin bir çoğunda bitişik komşu eviyle bağlantılı bir iç kapı bulunurdu. İç kapılarda iki taraflı kilit-anahtar olurdu. Kapı komşuları birbirlerine gidip-gelmek için sokak kapılarından ziyade bu iç kapıları kullanırlardı. İç kapılar, çoğunlukla, komşu eve bitişik hayat duvarına açılırdı. Bazı evlerin iç kapıları ise kamuflajlıydı. İç kapı komşusunun kapıyı iki kez tıklatması, ‘’müsaitseniz size gelmek istiyoruz’’ bildirimiydi. Diğeri, kapıyı üç kez tıklatırsa, bu da ‘’müsaitiz, gelebilirsiniz’’ demekti.
Evlerin tümünde küçük yada büyük ölçekli bir hayat (avlu) bulunurdu. Çift katlı evlerin üst katında evin büyük oğlu ve gelin otururdu. Bu iki katlı evlerin ikinci kat girişlerine, evin hayadındaki ahşap yada çağ korkuluklu merdivenlerle çıkılırdı.
Her sokak arasında, sırt sırta vermiş evlerden oluşan bir ada bulunur ve her sokak girişi, mahallenin ana yoluna veya bir caddeye bağlanırdı. Bazı sokakların giriş-çıkışları, mahalle anayoluna karşılıklı konuşlandığından, küçük kavşaklar ve boş alanlar oluştururdu. İşte bu boş alanlar ki (evlerdeki hayatla ve damlarla birlikte), sokak sakinlerinin mevsimlik iş alanı olarak kullanılırdı. Buğday kaynatılan halle kazanları bu alanlara kurulur. Hedik kaynatılır. Hediklerin kuruması için bu alanlara (altlarına astar açılarak) serilir. Kuruyan hedikler, evlerin hayatlarına taşınır ve bulgura, simite, sittisimidine dönüştürülmesi için, eşekli harharcıların (değirmencilerin) gelmesi beklenirdi. Hedik olan buğdaylar, bulgura, simite ve sittisimidine dönüştürülürken oluşan hediklerin tozları ve kepekleri de hayvan yemi olarak kullanılırdı.
O günlerin Nizip evlerinin genelinde bir ahır bulunurdu. Bazı evlerde kümes de olurdu. Evi arığa (Nizip Çayı’nın küçük dereleri) yakın olanlar, tavuk ve horozların yanında kaz ve ördek de beslerlerdi. Bu ahırlarda, birer yada ikişer çift davar (genellikle keçi veya koyun, bazısında da inek) beslenirdi. Davarlar sabahleyin nahıra yayılıma gider, akşama yakın gelirdi. Evlerde beslenen bu hayvanların sütünden yararlanılır, peynir, yoğurt, tereyağı, sade yağ ve de kış günlerinin en lezzetli çorba türlerinden olan tarhana yapılır; kümes hayvanlarının etinden ve yumurtasından yararlanılır; ev halkının temel gıda ihtiyaçları böylece karşılanırdı.
Mahallede bir hasta veya bir nefse (lahusalı kadın) varsa onlara günlük süt hediyesi giderdi. Kümes hayvanlarının ihtiyaç fazlası yumurtaları, kümesi olmayan komşuların hakkı sayılırdı.
Evlerin hayatlarında illa bir iki meyveli ağaç olurdu. Asma ağacı en çok olan türdü. İstisnasız, her evin hayadında, damında ve süyüğünde, büyüklü-küçüklü ölbelerde çok sayıda, çeşit çeşit çiçekler yetiştirilirdi.
Hayatların, Damların ve Oturma Odalarının Ekonomik ve Kültürel işlevleri:
Hayatlı Nizip evlerinin birçoğunda küçüklü-büyüklü sallar (havuzlar) olurdu. Bu sallar, genellikle dulda yer olan merdiven altlarına yapılırdı. Küçük sallar (üzüm ve domates ezmekle ilgili) üretim işinin gerçekleşmesini sağlarken, büyük sallarda Antepfıstığı kavlatılırdı.
Ve başta, kuru biber, aşurelik buğday olmak üzere, türlü bitki tohumları dövmeye yarayan soku (dibek taşı) ve ağaçtan bir tokmak ile bir de mercimek gibi kuru baklagilleri çekmek için, iki parçalı taştan yapılmış el değirmeni bulunurdu.
Hayatlar, Damlar:
O günlerin Nizip evlerinin ‘neredeyse geneli’ hayatları, damları (toprak damlı ve loğlular da dahil) ve oturma odaları, ki mutfak da dahil, başlı başına bir mevsimlik üretim alanına dönüşürdü. Oturma odalarında bastık yüzülür, muska sarılır, şare (ev şehriyesi) dökülür, bayramlık yuvalama ve boranı köftesi yapılırdı.
Hayatlarda ve damlarda kuruluklar da hazırlanırdı. Kış günleri de dolma yiyebilmek için, Antep balcanları (patlıcan),, dolmalık kabaklar oyulur, acı-tatlı kırmızı biberler tohumlarından ayrılır ve kurutmak için ellili, altmışlı sayılarla iplere dizilirdi. Kalabalık topluluklarla yapılan tüm bu mevsimlik işler, kadınlar arasında bir eğlence ortamına da dönüşürdü. Ev içinde yapılan bu tür üretimler, komşuların birbirlerine yardımcı olması için sıralı imece usulüne göre olurdu. Komşular, herkesin evine lazım olacak bu kışlık zahire hazırlama işlemini kendi aralarında bir gün sırasına koyarak, yardımlaşma ve dayanışma içinde yaparlardı.
Hayatlardaki Sallar:
Bu salların küçüklerinde domates salçası çıkarmak için, domatesler yıkandıktan sonra sala konur ve temiz ayaklarla ezilerek, sonraki işlemler için, suyu çıkartılırdı. Şirelik (şıralık) üzümler de bu sallarda ezilir ve sucuk, bastık (pestil), dilme, muska gibi ev yapımı doğal şekerli ürünler için hapselik şıra suyu çıkarılırdı.
Hayattaki sallarda, kışın yağan karlar depolanır, tıka basa doldurulduktan sonra üzerlerine saman dökülür ve kanaviçe telisler örtülerek, sıcak yaz günlerinde buz olarak kullanılırdı. Yaz günleri soğuk su ve ayran içmenin tek yolu bu sallardaki karlardı.
O günlerin tüm evlerinde bir ekmek sacı, bir ekmek tahtası, bir ekmek döndereceği (küçük ve ince ebatlı kürek) ve oklavalar olurdu. Her ev, komşuların yardımıyla, ayda bir iki kez, açma ev ekmeği pişirirdi. Buğday ekmeğinin yanı sıra, darı ekmeği, çavdar ekmeği ve mercimek unundan sebzeli taplama da yapılırdı. Ekmek pişirme işleminin alanı hayatlardı. Kimi hayatlarda sabit örülü ocaklar olurken, kimi hayatlara, ekmek pişirme günü üç-beş taşla ocak kurulur ve üzerine ekmek sacı yerleştirilirdi. Mutfağı büyük olanlarda da sabit ocak bulunur ve bu tür mutfaklara ocaklık denirdi.
Mutfakların Üretime dönük işlevleri:
O yıllarda her evin mutfağında turşu basmak için (küçüklü-büyüklü) bir-iki turşu küpü olurdu. Kışın bulunmayan yeşil biber, taze fasulye, kalemi hıyar, hıtta acır, yeşil domates, Nizip patlıcanı (ki, içinden tohumlu bir dişi çıkarılarak, içine kırmızı biber, maydanoz ve sarımsak vs konulup ip ile bağlanarak), ev üzümlerinden, elma kabuklarında veya incirden elde edilen (tuz takviyeli) sirkelerle bu küplere basılır ve de kış günleri birçok yemeğin yanında (salata gibi) yenilirdi.
75’li yıllardan önce birçok evde buzdolabı olmadığı için, etler topaç (kavrulmuş et) usulü yapılarak ya mutfaklardaki tel dolaplarda, ya da (kuyularda dahil) evin en serin bir yerinde muhafaza edilerek tüketirdi.
Zeytinliği olmayanlar ‘’asla’’ zeytinsiz kalmazlardı. Kahvaltılık (yeşil ve de siyah) zeytinler, doğal yollarla (tuz ile) tatlandırılırdı. Bu yöntemle tatlandırmak uzun bir süreye tekabül ettiği için, önümüzdeki senenin kahvaltılık zeytini. bir sene sonrasına sarkardı. Ve her evde un türü hububat ve baklagiller elemek için ( değişik ebat ve büyüklüklerde kalbur ve elekler olurdu. Tabi, baharat dövmek için de havanlar olurdu.
Özgün Sokak Adları
Doğaldır ki, tüm sokakların, belediyelerce verilmiş birer adları vardır. Ama bu adlar, o günlerde, kadınlar arasında asla kullanılmazdı. Onların sokak ve zabık adları da kendi anlayış ve tariflerine uygundu. Örneğin, altmış yılı aşkın bir süreden bu yana Alkan Sokağı vardır, ama Nizipli kadınlara göre bu sokağın adı, Üç Fatmalar sokağı olarak anılırdı. Alkan sokağı gerçek adını kalaycı Fatması, Pamuk Fatması ve Sülo Fatmasından almıştı. Değişik mahalleden ve sokaktan bir yere gidenlere, ‘’nereye gidiyorsunuz?’’diye sorduklarında ‘’Üç Fatmaların Sokağına’’ derlerdi.
Nizip’te, bunun gibi, tabela adıyla değil de bir çok kadın ve erkek lakabıyla anılan sokak ve zabık vardı. Kahraman Kadriyesi’nin Sokağı, Abeci’nin zabığı, Kör Sekine’nin zabığı, Hacı Ayyüş’ün sokağı, Paşa Hoca çıkmazı ve daha niceleri…
Komşu Komşunun Külüne Muhtaçtır
O yıllarda (ki on yaşında olduğum 1961’li yıllardan 1980’li yıllara kadar, benim de dolu dolu yaşadığım o yıllarda) bir evin kapısı hiçbir komşusuna kapanmazdı. Komşu komşusunun evini kendi evi gibi görür, komşusunun evindeki genel ihtiyaç maddelerinin varlığıyla övünç duyar ve kendisine de gerek olduğunda hiç çekinmeden onları alır ve kullanırdı. Kimin ne eksiği varsa (o an kocası ve oğlu evde değilse, onların gelmesini beklemesiz) hemen en yakın komşusundan tedarik eder ve o eksik ihtiyaç maddesini temin edince de komşunun emanetini, gün sektirmeden iade ederdi.
Bu karşılıklı al-verler, atasözümüzdeki kül de olabilirdi, her türlü beyaz gıda maddesi de; kap-kacak da olabilirdi, taştan el değirmeni, kahve değirmeni de…
Hatta, tarihi kişilik değerlerimizden olan Prof. Dr. Hüseyin Cahit TANYOL’un, Geçmişten Günümüze NİZİP kitabında yayınladığı ANILARDA NİZİP yazısında belirttiği; ‘’… Değirmende unu mu öğütülecek hemen komşusunun eşeğine başvurulurdu. Bağdan üzüm, incir mi getirilecek, hemen komşunun eşeğini almak için geceden haber verilir ve sabah da alınırdı’’ tespitinde olduğu gibi.
1940’lı yılların Nizip’inde, çok az evde kollu dikiş makinesi vardı. Bunlardan bir tanesi rahmetli annemindi. Hacı Sadık Hocanın kızı olan anasından miras kalmıştı. Şu gün için yüz küsür yaşında olan bu dikiş makinesi hala iş görür durumdadır. Ayaksız ve kasnaksız olan bu makineler elle çevrilerek dikim işlemi yapılırdı. Bu yalnızca dikiş makinelerine sahip olan ev fertlerinin değil, tüm komşu kadın ve kızlarının giyim-kuşam ihtiyaçlarının birçoğunu da yardımcı olurdu. Kumaşını, bezini, çitini ve elbisesinin rengine uygun dikiş ipliğini alan gelir; terzilikte ustalaşmış ev sahibi, komşu kadının yada çocuklarının ölçüsünü alır, provasını yapar ve elbisesini ‘’güle güle giy, üzerinde paralansın’’ diyerek giydirirdi. Komşular arasındaki bu terzilik işleminde ücret asla söz konusu olmazdı. Tabi ki, 1940’lı yıllardan sonra kadın terziliğinin meslek olmasına kadar.
