Tarih sahnesine çıkmış ve bölgeye hakim olmaya çalışmış bütün medeniyetlerin ele geçirmek için büyük uğraş verdikleri Anadolu’nun güneydoğusu ile Mezopotamya’nın kuzeyinde yer alan Nizip’i, bölgenin siyasal ve kültürel hareketliliğinden uzak düşünmek mümkün değildir.
[/LEFT]
Düzenli akarsuları, elverişli iklimi ve Anadolu ile daha güney bölgeler arasında köprü vazifesi görmesi nedeniyle sürekli iskan edilen Nizip, bu yöreye yerleşmiş olan medeniyetlerin bırakmış oldukları kalıntılarla, bölgenin zengin bir kültürel mirasa sahip olmasını sağlamıştır.
İnşa edildikleri dönemin sosyal ve kültürel özelliklerini barındıran ve geçmişle gelecek arasında bir köprü kuran bu eserler, yörede hakimiyet kurmuş devletlerin ulaştıkları medeniyet düzeyinin ve yaptığı hizmetlerin sembolü niteliğindedir.
Nizip’ten günümüze pek çok eser sağlam olarak ulaşamamıştır. Bunun temel nedeni korunaklı bir yer olmaması ve saldırılarda açık hedef olması, istilalarda yerleşimin yakılıp yıkılması, kullanılan taş malzemenin yörede çıkarılan, dayanıksız olan, kolayca eriyebilen killi kireç taşının kullanılması ve yöre insanının eski eserlere ilgisizliği sonucu inşa edilen yapıların yok olmasına neden olmuştur. Bu makalemize konu olan Nizip bedesteni de yöre halkının ilgisizliği, biraz daha menfaat elde etmek için yıktırılan Nizip Bedestenini ele almaya çalışacağız.
Arapça bezz’den (pamuklu ya da keten dokuma) türeyen ve “bezzazlar çarşısı” anlamına gelen bezazistan’ın yeni biçimidir. “Bedesten” olarak da yazılır. Hemen her kentte yapılan, önceleri bez alışverişi daha sonra değerli mal, antika eşya, silah depolama ve satışı için kullanılan üstü örtülü çarşı. Arkeolojik bulgular ilk bedesten örneklerini Suriye ve Mısır’a kadar götürmektedir. Günümüz banka ve borsalarına benzer bir görevi bedestenler dönemlerinin önemli ekonomik kuruluşlarıydı.
Bedestenin kimin tarafından ve ne zaman inşa edildiği kesin olarak bilinmemekle birlikte, plan ve mimari üslup bakımından son dönem Osmanlı eseri olduğu tahmin edilmektedir. Sayınlar ailesinden İbrahim Halil Sayın bedestenin dedeleri tarafından yerli bir ustaya inşa ettirildiği belirtilmiştir. Bedesten yıkılana kadar büyük bölümü kullanılmıştır. Bedesten sahibi tarafından 1986 yılında yıktırılmıştır.
Bedesten Nizip ilçe merkezinde, Pazar Cami mahallesinde, merkez Çarşı Camii’nin hemen kuzeyinde yer almaktaydı.
Doğu-batı doğrultusunda hafif meyilli bir arazi üzerine kurulu olan bedesten, ortada bir koridorun kuzey ve güney yönlerinde sıralanmış dikdörtgen ve kare odalardan oluşan bir plana sahipti. Bedestenin birinci katı ahşap asma tavan ile örtülü iken, yapı dıştan kiremit kaplı kırma çatı ile örtülüydü.
Bedestenin tamamı düzgün kesme taş malzeme ile inşa edilmişken, yalnız üst örtüde ahşap malzeme kullanılmıştı.
Bedesten, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktaydı. Bedestene doğu ve batı yönlerde açılmış olan yuvarlak kemerli birer kapı ile girilmekteydi.
Yapının kuzey cephesi sonradan yapılmış olan yapılarla kapatılmışken, güney cephe sayınlar sabunhanesi ile kapatılmıştı.
Yapının doğu cephesinde, bedestenin doğu giriş kapısının güneyine yuvarlak kemerli bir eyvan şeklinde dışa açılan beşik tonozlu bir dükkana yer verilmişti. Bu dükkanın kuzeyinde yuvarlak kemerli ve çift kanatlı olan bedestenin doğu kapısına yer verilmişti. Kapı ahşap malzeme ile oluşturulmuş üzeri sacla kaplanmıştı.
Doğu kapısının kuzeyinde de aynı şekilde yuvarlak kemerli birer eyvan şeklinde doğuya açılan ve üzeri beşik tonoz örtülü üç dükkana yer verilmiştir.
Bu dükkan ve giriş kapısının üst tarafında ikinci kata açılan ortada dikdörtgen görünüşlü ve düz atkı taşlı geniş bir açıklığa yer verilmiştir. Ortadaki açıklığın güneyine bir, kuzeyine iki tane dikdörtgen görünüşlü, sepet kulpu şeklindeki kemerlere sahip ve madeni şebekeli pencerelere yer verilmiştir.
Yapının batı cephesinde ortada yuvarlak kemerli fazla derin olmayan bir girintiye sahip ve bazalt taşından üç basamakla ulaşılan büyük ölçülerdeki bedestenin batı kapısı doğuda ki kapı ile aynı düzenlemeye sahiptir. Bu kapıda dikdörtgen görünüşlü, yuvarlak kemerli ve çift kanatlıdır. Kapı ahşap malzeme üzerine sac malzemenin kaplanmasıyla elde edilmiştir. Kapının güneyinde bir kuzeyinde iki olmak üzere toplam üç adet yuvarlak kemerli eyvan şeklindeki nişlere yer verilmiştir. Kuzeydeki nişlerden sonra küçük ölçülerdeki basık kemerli ve bedestene açılan bir kapı daha açılmıştır. Kapının üstünde küçük ölçülerdeki dikdörtgen görünüşlü ve düz atkı taşlı bir pencereye yer verilmiştir.
Bedestenin batı kapısının üst tarafında ikinci katta ortadaki koridora açılan üç adet yuvarlak kemerli üçüz pencere düzenlemesi görülmektedir. Bu pencereler yüksek kabartma ikişer sütunce ile sınırlandırılmıştır. Tek sıra testere dişi şeklindeki motif sütuncelerin dıştaki bölümünden başlayarak pencere kemerlerini de kapsayacak şekilde bütün üçüz pencereler boyunca uzanmaktadır. Üçüz pencerelerin güneyine ve kuzeyine ikişer adet dikdörtgen görünüşlü, yuvarlak kemerli ve madeni şebekeli pencere daha açılmıştır. Bedestene doğu ve batı yönlerinde açılan büyük ölçülerdeki, yuvarlak kemerli ve çift kanatlı kapılarla girilmektedir.
Doğu batı yönünde uzanan bedesten dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Birinci katta ortada doğu batı yönünde uzanan üzeri beşik tonoz örtülü bir koridor ve bu koridorun etrafına sıralanmış dükkanlardan oluşmaktadır. koridorun kuzeyine ve güneyine üzeri beşik tonoz örtülü onar dükkana yer verilmiştir. Bu dükkanlardan batıda yer alan ikisinden, kuzeyde bulunan bir kapı yardımıyla sokağa geçiş sağlarken, güneydeki oda da merdivenler aracılığıyla ikinci kata geçiş sağlamaktadır. Birinci katın tavanında ahşap malzeme kullanılmıştı.
Bedestenin ikinci katına yapının birinci katında güneybatı, kuzeybatı ve güneydoğu köşelere yerleştirilmiş olan taş merdivenlerle ulaşılmaktadır. İkinci katta birinci kat ile aynı plana sahiptir. Ortada doğu batı yönünde uzanan üzeri beşik tonoz bir koridor ve bu koridorun etrafına sıralanmış odalardan oluşmaktadır. koridorun doğu bölümü yuvarlak kemerli koridora açılan bir eyvan şeklinde düzenlenmiştir. Merdivenlerin yer aldığı bölümün batısında yer alan odalar diğerlerine göre oldukça büyük tutulmuşlardır. Ortadaki koridorun güneyine ve kuzeyine sekizer tane dikdörtgen planlı oda yerleştirilmiştir. Bu odaların ortadaki koridora açılan basık kemerli birer kapıları ve yuvarlak kemerli birer penceresi bulunmaktadır. Yapının içinde de düzgün kesme taş malzeme kullanılmıştır.
Son söz olarak yukarıda tanıtmaya çalıştığımız Nizip’in yitik değerlerinden bedestenin başına gelen üzücü olayların diğer tarihi ve kültürel eserlerimizin başına gelmemesi için Nizip halkının ve yetkililerin daha duyarlı olmasını temenni ediyoruz.
