Nizip'teki Mimari ve Tarihi Eserler.
NİZİP’teki Mimari Eserlerle ilgili Bir Yüksek Lisans Tezi. Tarih sahnesine çıkmış ve bölgeye hakim olmaya çalışmış bütün medeniyetlerin ele geçirmek için büyük uğraş verdikleri Anadolu’nun güneydoğusu ile Mezopotamya’nın kuzeyinde yer alan Nizip’i, bölgenin siyasal ve kültürel hareketliliğinden uzak düşünmek mümkün değildir.
T.C.
YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SANAT TARİHİ ANA BİLİM DALI
NİZİP’TEKİ MİMARİ ESERLER
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Halil EKER
DANIŞMAN
Doç. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU
VAN - 2006
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ
1. GİRİŞ1.1. Konunun Niteliği ve Önemi
1.2. Kaynak ve Araştırmalar
1.3. Metot ve Düzen
2. NİZİP ADININ KAYNAĞI, COĞRAFİ DURUMU VE TARİHÇESİ
2.1. Nizip Adının Kaynağı
2.2. Nizip’in Coğrafi Konumu
2.3. Nizip’in Tarihçesi
3. KATALOG
3.1. GÜNÜMÜZDE MEVCUT OLAN YAPILAR
3.1.1. CAMİLER
3.1.1.1. Uluyatır Kasabası Merkez Camii
3.1.1.2. Salkım Kasabası Adaklı Camii
3.1.1.3. Uluyatır Kasabası Yalnız Minare
3.1.1.4. Nizip Leylek Camii
3.1.1.5. Nizip Hamam Camii
3.1.1.6. Turlu Köyü Camii
3.1.1.7 Tatlıcak Kasabası Merkez Camii
3.1.1.8. Nizip Saha Camii
3.1.1.9. Nizip Şıhlar Camii
3.1.1.10. Salkım Kasabası Merkez Camii
3.1.1.11. Sekili Kasabası Eski Höyük Camii Minaresi
3.1.1.12. Nizip Molla Ahmed Camii
3.1.1.13. Nizip Çarşı Camii
3.1.1.14. Akçakent Köyü Aşağıoba Camii
3.1.1.15. Akçakent Köyü Yukarıoba Camii
3.1.1.16. Çanakçı Köyü Camii
3.1.2. KİLİSELER
3.1.2.1. Ehneş (Gümüşgün) Köyü Kilisesi
3.1.2.2. Nizip Fevkani Kilisesi
3.1.3. SABUNHANELER
3.1.3.1. Fincancıoğlu Sabunhanesi
3.1.3.2. Hacı Ahmet Sayın Sabunhanesi
3.1.3.3. Hacı Mehmet Sayın Sabunhanesi
3.1.4. EVLER
3.1.4.1. Zabitler Evi
3.1.4.2. İbrahim Eser Evi
3.1.4.3. Avni Uygur Evi
3.1.4.4. İsmail Örnek Evi
3.1.4.5. Hacı Ahmet Sayın Evi
3.1.4.6. Hacı Abit Sayın Evi
3.1.4.7. Sayınlar Misafirhanesi
3.1.5. KÖPRÜLER
3.1.5.1. Salkım Taş Köprü
3.1.5.2. Akçakent Köyü Taş Köprü
3.1.5.3. Paşa Köprüsü
3.1.6. TÜRBELER
3.1.6.1. Anonim Türbe
3.1.6.2. Şıh Süleyman Türbesi
3.1.7. Çeşmeler
3.1.7.1. Akçakent Köyü Çeşmesi
3.2. GÜNÜMÜZDE MEVCUT OLMAYAN YAPILAR
3.2.1. Nizip Bedesteni
3.2.2. Büyük Hamam
3.2.3. Küçük Hamam
4. DEĞERLENDİRME
4.1. Plan ve Mekan Anlayışı
4.1.1. Camiler
4.1.2. Kiliseler
4.1.3. Sabunhaneler
4.1.4. Evler
4.1.5. Köprüler
4.1.6. Türbeler
4.1.7. Çeşmeler
4.1.8. Bedestenler
4.1.9. Hamamlar
4.2. YAPI ELEMANLARI
4.2.1. Cephe Düzenleri
4.2.2. Apsisler
4.2.3. Mihraplar
4.2.4. Minberler
4.2.5. Minareler
4.2.6. Avlu
4.2.7. Eyvan
4.3. STRÜKTÜREL ELEMANLAR
4.3.1. Destek ve Geçiş Elemanları
4.3.1.1. Paye, Sütun, Sütun Başlıkları
4.3.2. Kemerler
4.3.3. Pandantifler
4.3.4. Örtü Sistemleri
4.3.4.1. Kubbeler
4.3.4.2. Tonozlar
4.3.4.3. Düz Örtüler
4.3.4.4. Kırma Çatılar
4.4. SÜSLEME
4.4.1. Bitkisel Örnekler
4.4.2. Geometrik Örnekler
4.4.3. Mukarnas
4.5. YAZI
4.6. MALZEME VE TEKNİK
4.6.1. Taş
4.2.2.Ahşap
5. SONUÇ
6. ÖZET
6.1. SUMMARY
7. KAYNAKÇA
8. ÇİZİM LİSTESİ
9. FOTOĞRAF LİSTESİ
10. LEVHALAR
ÖNSÖZ
Tarih sahnesine çıkmış ve bölgeye hakim olmaya çalışmış bütün medeniyetlerin ele geçirmek için büyük uğraş verdikleri Anadolu’nun güneydoğusu ile Mezopotamya’nın kuzeyinde yer alan Nizip’i, bölgenin siyasal ve kültürel hareketliliğinden uzak düşünmek mümkün değildir.
Düzenli akarsuları, elverişli iklimi ve Anadolu ile daha güney bölgeler arasında köprü vazifesi görmesi nedeniyle sürekli iskan edilen Nizip, bu yöreye yerleşmiş olan medeniyetlerin bırakmış oldukları kalıntılarla, bölgenin zengin bir kültürel mirasa sahip olmasını sağlamıştır.
İnşa edildikleri dönemin sosyal ve kültürel özelliklerini barındıran ve geçmişle gelecek arasında bir köprü kuran bu eserler, yörede hakimiyet kurmuş devletlerin ulaştıkları medeniyet düzeyinin ve yaptığı hizmetlerin sembolü niteliğindedir.
Anadolu’daki köklü tarihin birer belgesi olan incelediğimiz bu tarihi eserlerin bakımsızlığa ve yıkıma terk edilmiş olması, sadece kültür varlıklarımızı değil, tarihimizi de ortadan yok etmektedir. “Nizip’teki Mimari Eserler” adlı bu tez çalışmasında Nizip ilçe merkezi ve köylerindeki cami, türbe, bedesten, sabunhane, köprü, hamam, kilise ve ev gibi mimari eserler yerinde araştırılmış, ölçüleri alınmış, kitabeleri okunmuş ve sanat tarihinin bilimsel metodolojisine uygun biçimde incelenmiştir. Yansıttıkları mimari üslupları günümüze ulaştığı şekliyle incelemeye çalıştığımız bu eserlere; en kısa zamanda sahip çıkılması, yıkımlarının önüne geçilmesi ve onlara hak ettikleri değerin verilmesi en büyük dileğimizdir.
Beni bu araştırmayı yapmaya sevk eden ve çalışmamı yönlendiren danışmanım Doç. Dr. Abdülhamit TÜFEKÇİOĞLU’na, araştırmam sırasında benden her türlü yardımlarını esirgemeyen bölüm başkanım Prof. Dr. Recai KARAHAN’a, bölüm hocalarımdan Prof.Dr. Abdusselam ULUÇAM’a, kendisinden büyük yardım ve destek gördüğüm hocam Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP’a, Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN’e, Yrd. Doç. Dr. Ali BORAN’a, Yrd.Doç. Dr. Bülent Nuri Kılavuz’a, Y.Y.Ü. öğretim üyelerinden Dr. Kemal ÖZKURT’ta ve Nizip’li işadamlarından İ. Halil İMAMOĞULLARI’na, Ayhan AKPEK’e, Nizip’li inşaat mühendisi Mahmut POLAT’a, Gaziantep Müzesi Müdürü Arkeolog Mehmet ÖNAL’a, Gaziantep Müzesi uzmanlarından Antropolog Coşkun KÖYSU ile restoratör Mustafa BAKIR’a, Edebiyat öğretmeni Ömer Yıldırım’a ve bütün Nizip halkına teşekkürü bir borç bilirim.
VAN, 2006 Halil EKER
ÖZET
Gaziantep ilinin doğusunda, il merkezine 45 km. uzaklıkta olan Nizip ilçesi 1348 km2’lik yüz ölçüme sahiptir. Şanlıurfa- Birecik-Nizip-Gaziantep-Halep kervan yollarının üzerindeki ilçe, stratejik olarak önemli bir yere sahiptir. Yazılı kaynaklarda ilk kez adına Arap kaynaklarında rastlanan Nizip’de günümüze kadar bir çok medeniyete ait izler görülmektedir.
Yüksek Lisans Tezi çalışma konusu olan Nizip’teki Mimari Eserler kapsamında Nizip ilçe merkezinde ve köylerinde bulunan camiler, kiliseler, sabunhaneler, evler, köprüler, mezar anıtları, bedestenler, hamamlar ve çeşmeler çalışılmıştır.
Bu araştırma sonunda Nizip ilçe merkezinde ve köylerinde toplam 37 adet mimari eser tespit edilmiştir. Bu eserlerin çoğu ilçe merkezinde ve ilçenin kuzeyindeki köylerdedir. Yapıların dağılımı şöyledir; 16 cami, 2 kilise, 3 sabunhane, 7 ev, 3 köprü, 2 türbe, 1 çeşme, 1 bedesten, 2 hamamdır.
Çalışmanın ilk aşamasına, doküman ve kaynak toplamakla başlanılmıştır. Bu çerçeve de bölge ile ilgili bugüne yayınlanan tüm eserlere ulaşılmaya çalışılmıştır. Ardından tez kapsamında 2004 Mart ayında bölgede arazi çalışmalarına başlanılmış, bu çalışmalara 2004 Temmuz ve 2005 Temmuz aylarında devam edilmiştir. Araştırmalar sonucunda Nizip merkez ve köylerinde tespit edilen mimari eserlerin fotoğrafları ve tümünün rölöve ölçümleri alınmıştır.
Elde edilen bilgiler ışığında ilk olarak Nizip’in coğrafi konumu ve tarihçesi hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Tezin katalog bölümünde yapılar türlerine göre ayrılarak çeşitli başlıklar altında tanıtılmıştır. Değerlendirme bölümünde yapılar eldeki veriler ışığında kendi aralarında benzerleri ile ve bölgedeki diğer benzer yapılar ile karşılaştırılmıştır. Sonuç bölümünde yapıların genel bir tarifi ve özelliklerinden bahsedildikten sonra varılan sonuç kısaca belirtilmiştir.
Nizip’teki mimari eserlerde en çok taş malzeme kullanılmış bunun yanında ahşap malzemeye de yer verilmiştir. Süslemeler taş süslemeler olup, geometrik, bitkisel, mukarnas ve yazı karakterlidir.
İlçedeki mimari eserlerde Türk ve Hıristiyan sanatlarının yanı sıra bölgesel ve yöresel özelliklerde göze çarpmaktadır.
Birinci derecede kentsel sit alanı ilan edilen ilçenin mimari eserleri hakkında şimdiye kadar detaylı bir çalışma yapılmamış ve bu eserlerin çoğu literatüre geçirilmemiştir
3.1.5.1. Salkım Taş Köprü
YAPININ ADI : SALKIM KASABASI TAŞ KÖPRÜ
BULUNDUĞU YER : Nizip’in kuzeybatısında Salkım Kasabası.
TARİHÇESİ
Üzerinde herhangi bir kitabe bulunmayan köprünün kimin tarafından ve ne zaman inşa edildiği bilinmemektedir. Ancak kasabalıların ifadelerine ve yapının mimari özelliklerine bakılarak, köprünün Memluklu Dönemi eseri olduğu düşünülmektedir.
YAPININ TANIMI
Köprü Nizip ilçesinin kuzeybatısında, kasabanın batı tarafından kasabaya girişte Nizip Çayı üzerinde kurulmuştur.
Sivri kemerli üç gözlü köprü, ortada büyük kemer gözü, yanlarda daha küçük ölçülerde tutulmuş iki boşaltma kemeri ile ana gözlü köprüler grubuna girmektedir. (Bkz. Çizim: 41) Her iki kıyıdan orta kemere doğru yükselen eğimli bir yola sahip olan köprünün yan korkulukları bulunmamaktadır. (Bkz. Foto: 308) Ana kemerin menba cephesinde selyaran denilen payandalar yer almaktadır. (Bkz. Foto: 310)
Kesme taşla inşa edilmiş olan köprünün bazı yerlerinde moloz taş malzeme kullanılmıştır.
Salkım Taş köprü Foto 308
Salkım Taş köprü Foto 309
Salkım Taş köprü Foto 310
__________________
0505 766 84 01
