Tarihe Yön Veren Bir Merkez:Birecik Tersanesi
Birecik'te çok önemli bir tersanenin varlığı ile ilgili en somut belge Osmanlı Arşivlerindeki 1552 tarihli Kanuni Sultan Süleyman’ın bir fermanında görülmektedir.Cihan padişahı Sultan Süleyman’ın Kaptanı derya Piri Reis’in ölümünden önce Osmanlı donanmasının güçlendirilmesi ile ilgili hazırladığı planı bu fermanı ile harekete geçirdiği anlaşılmaktadır.Padişah tarafından Halep beylerbeyine gönderilen ferman ile Birecik'te 300 gemi yapılması, şehirde bulunan dört reis ve elli beş gemiciden istifade edilmesi emredilmiştir.Yine aynı fermanda Fırat nehri boyunca sal ve gemi işleri ile uğraşan gençlerin deniz cenkleri için tespit edilmesi ve orduya alınması da bu fermanda yer alır.Gemi yapımı fermanındaki hükme göre gemiler Fırat suyunda yürüyen cinsten ve derya sandalı tipinde yapılacağı da belirtilmiştir.Yani bir tür savaş kalyonu yapımından bahsedilmektedir.Küçük çaplı kayık ve salların basit araç ve gereçlerle her yerde yapılabileceği varsayıldığında Birecik’teki bu gemi üretiminin çok büyük çaplı olduğu ve modern bir tersanenin kanıtı olduğu anlaşılmaktadır.( Ali Yılmaz, Tarih ve Medeniyet dergisi, sayı 56, kasım 1998)
İlk kurulduğu yıllardaki Birecik’i tasvir eden bir kara kalem çalışması
Birecik’in tarihi M.Ö.1700’li yıllara dayanır.Birçok medeniyet görmüş olan bu önemli şehir gemi yapımı ile ilgili adeta gizli bir tersane olmuştur.Hem gemi ustası hem de reisleri ile nehir ve derya taşımacılığında da söz sahibi olmuştur.Birecik İskelesi de bu anlamda tarih boyunca önemli işlevler görmüştür.Fırat nehrinin şehrin hemen yanından akması ve buradan itibaren geniş bir alana yayılarak ulaşıma uygun bir halde olması Birecik'e bu imkânı sağlamaktadır. Bu sebeple tarih boyunca bölgeye hakim olan güçler/devletler, zamanın şartlarına göre yaptıkları ulaşım araçlarıyla hem ticari hemde askeri alanda önemli bir taşımacılık işi gerçekleştirmişlerdir. Tarihi kayıtlardan Asur İmparatoru Sanherip (M.Ö. 705-681) Basra Körfezi'ni geçmek için Tel Basrip'te inşa ettirdiği gemileri Fırat yoluyla ulaştırdığı bilinmektedir. Abbasiler döneminde Rakka'ya kervanlarla nakledilen ticaret malları, gemilere yüklenerek Bağdat'a ulaştırılmaktaydı. Akdeniz yoluyla Antakya'ya getirilen ticaret malları kara yoluyla Fırat'a, buradan gemilerle Bağdat'a nakledilir, Bağdat'tan Dicle yoluyla Basra Körfezi'ndeki Übülle'ye götürülür, buradan Umman üzerinden Hindistan ve Çin'e ulaştırılırdı.Yine tarihi kayıtlardan XVI. Yüzyılın İlk yarısında Yavuz Sultan Selim döneminde Müslüman olan ve Mehmet adını alan Bağdat Valisi Ayas Paşa 1545 yılı sonlarında Musul sancak beyi Mehmed Bey kumandasında 120 kalyondan oluşan küçük donanmayı Fırat üzerinden Basra'ya doğru harekete geçirdiği ve Basra hakimi Raşid'i tehdit ettiği bilinmektedir.Tarihçilerin ortak görüşüne göre bu donanmanın da muhtemelen Birecik’te inşaa edildigi tahmin edilmektedir.
Birecik tersanesi ve Fırat'tan kalkan gemiler hakkında yukarıda belirtilen belgeler haricinde, 2.Mahmut döneminde Osmanlı ordusuna danışmalık yapan ve Nizip savaşına da katılan Alman general Helmuth Von Moltke, 1836 yılında Urfa'da kaleme aldığı mektubunda askeri bir gözle bölgeyi kayıt altına alır ve Birecik’in bu yönü üzerinde durur.Moltke’nin mektubunda yazılan Birecik şu şekilde tarif edilmektedir."Mevkii bakımından asıl önemli olan yer, haritaların Birth yahut Bir olarak adlandırdıkları Belecik ya da Birecik’tir. Nehir burada dik kaya duvarları arasından çıkıyor, artık ta ağzına kadar hep ovadan geçiyor ve üzerinden gemi işler hale geliyor.”
Ahşap yapı tekne ve gemi işçiligi ince ustalık gerektiren bir meslektir.
Moltke’nin bu makaleleri kaleme aldığı sıralarda bir başka sömürgeci devletin askeri uzmanı olan İngliz albayı Chesney ise özel olarak Fırat havzanı araştırmakla görevlendirilmişti.Albay Cheney,bu araştırmasında Birecik’in çok önemli bir konumda olduğunu vergulamış ve İskenderun ile Birecik arasında bir demiryolunun inşaatını ve buradan da nehir yolu ile Basra körfezine açılma planını İgliz ulaştırma bakanlığına sunmuştur.Ancak Suveyş kanalı üzerinde yapılan çalışmalar bu planın başarızlığa uğramasına neden olmuştur.Eğer Albat Cheney’in planı gerçekleşseydi Hindistan'ı Fırat yolu ile Avrupa'ya bağlayacak olan vapur seferlerinin başlangıç noktası Birecik olacaktı. Moltke’nin hatıralarındaki bir başka dikkat çekici not ise uzun bir süre Birecik’te kalan albay Cheney’nin,Birecik halkı tarafından gavur çeney olarak anıldığının yazılmasıdır.( Helmuth Von Moltke, Moltke'nin Türkiye Mektupları, Sh.195, remzi kitabevi, 1995)
Moltke'nin büyük bir ayrıntı ve askeri bir gözle kaleme aldığı bu hatıralarında Birecik ve Fırat önemli bir bir yer tutar. Gezip gördüğü yerleri tasvir eden Moltke'den başka birçok seyyah bu nokta üzerinde durur. Ünlü gezginci Evliya Çelebi’nin Birecik’i tasvir ederken nehir üzerindeki salların ustaca yapılışından bahsetmesi dikkat çekicidir.Batıdan gelenlerin özellikle Birecik üzerinden Urfa'ya girmesinden dolayı hemen hemen bütün seyyahların yolu Birecik'te kesişir. Sallarla karşıdan karşıya geçiş her seyyahın üzerinde durarak anlattığı bir olaydır…Birecik’te yakın tarihimize kadar nehir geçişleri için kullanılan salların iskelesi olarak k ulu camii'nin avlunsunun aşağısındaki kıyı olarak gösterilir.1956 yılında hizmete giren 710 metre uzunluğunda ve 10 metre genişlindeki Birecik köprüsü faaliyete girince Nehir taşımacılığı sona ermiştir.Türkiye,Suriye ve Irak’ta Fırat nehri üzerinde yapılan barajlar ise Fıratın Basra’ya uzanan henir taşımacılığı devreni de kapatmıştır.
Osmanlı Arşivlerindeki Eski Osmanlı Harp Gemileri
1.Topkapı sarayının Haliç’e bakan sahiline Yavuz Sultan Selim tarafından inşa ettirilen Yalıköşkü’nün gayet güzel bir kayıkhanesi olduğunu tarih kitapları yazar. Bu kayıkhanede, XIX.yy.ın ikinci yarısına kadar padişahların deniz yolculuklarında hizmet görmüş saltanat kayıkları bulunurmuş. Bugünkü Sepetçiler Kasrı’nın bitişiğinde olan bu kayıkhane, Kayıkhane Ocağı tarafindan idare edilirdi. Bir tamir kitabesi ile içindeki kayıkların tamamı halen Deniz Müzesi’nde (İstanbul) bulunur. Kayıkhane, Sultan II.Abdülhamit zamanında lağvedilmiştir.
2. Sultan IV.Mehmed’in (saltanatı, 1648-1687) kullandığı rivayet edilen bu kadırga aslında bir kalita’dır. Çekdiri sınıfından bir gemi olan kalita 24 oturaklı olup kadırganın bir boy küçüğüdür. Halen Deniz Müzesi’nde (İstanbul) bulunan (De.Nr.221) boyu 40 m; eni 5.70 m; baş yüksekliği 2.28 m., kıç yüksekliği 21,90 m. dir. Beher oturakta 3 kürekçi bulunan kalitanın toplam kürekleri adedi 144 dür.
3. Orta, yeniçeri teşkilatında tabur (sonradan bölük) yerine kullanılan bir tabir olup her ortada önceleri 60-70, sonra da 100 nefer bulunurdu. Ortalar birbirlerinden alametleriyle ayrılırlardı. Bu alametler, ortaların özel bayrak ve çadırlarına işlenir, bazan da dövme olarak mensuplarının pazularına nakşedilirdi. Orta alametleri ise genellikle yaptıkları görev ile alakalı olurdu.
4. Osmanlı tarih yazıcıları (müverrih veya vak’a-nüvis), pek çok genel tarihler yanında kişileri konu alan tarihler de yazmışlardır. Barbaros ‘un hatıralarını yazdırmasından sonra bahriyede de önem kazanan bu tarihçiliğin sonucunda Kılıç (Uluç) Ali Paşa’nın deniz savaşları ile başından geçenler de “Vakayı Ali Paşa” adıyla yazılmıştır. Bu kitabın içinde çeşitli resim ve minyatürler mevcuttur.
5-8.Kırlangıç, çekdiri sınıfından bir gemidir. Çekelve’den büyük, firkateden küçük olup daha çok karakol ve haberleşmede kullanılırdı. 1 süvari, 2 reis, 25 zabit yanında 60-70 kadar mürettebatı olurdu. Küreklerinden her biri 2-3 kürekçi ile çekilen 10-16 oturaklı gemilerdir.
9,10, 13. Çekdiri, kürekle yürüyen gemi sınıfının genel adıdır. Bu tip gemilerde yelken, bir yardımcı hareket unsuru olarak bulunur. Küçükten büyüğe doğru 19 çeşidi vardır. Çekelve (10,13 oturaklı), kırlangıç (14-16 oturaklı), firkate (16-18 oturaklı), kalita (19-24 oturaklı), kadırga (25 oturaklı) ve baştarda (26’dan fazla oturaklı) bunlardandır. Çekdiri sınıfının kalita ve daha az oturaklı olanları savaşta değil, yardımcı hizmetlerde kullanılırlardı.
12. Barça, kalyon sınıfından bir gemidir. Altı düz olup nakliye hizmeti görürdü. Ancak yine de gemide irili ufaklı 85 top bulundurulur, gerektiğinde savaşa girilirdi. Barçalar kalyondan küçük olup 2-3 direkli idiler. Daha çok İspanyollar tarafından kullanılmışlardır.
11, 14. Kalyon
Birecik tersanesinde üretilen gemiler yardımcı unsur savaş gemieri tiplerinen oluşmaktadır.Bunlar 9-6-8 nolu gemilerdir.
