KROMOZOM DÜNYASI
Kromozomlar birbirini takip eden nesil boyunca genetik özellikleri taþýyan bir bað teþkil ederler. Þöyle ki bir canlýnýn temeli over (yumurta hücresi) ve spermatozoidin bir araya gelip tek hücreli zigot oluþturmakla atýlmakta, akabinde bu tek hücrenin bölünmesiyle birlikte milyon, milyar ve hatta trilyonlarca hücreye dönüþen bir yapý ortaya çýkar. Düþünsenize bu kadar bölünmüþ sayýda hücre kendine güzergâh belirleyip hiç þaþýrmadan konuþlanacaðý mekânlarda oluþturacaðý organlara hayat vereceklerdir. Belki de kromozom gerçeðini iyi anlarsak hayat kimyasýnýn nasýl çalýþtýðýný daha da iyi anlamýþ olacaðýz o an. Mesela kromozom morfolojisini anlamak açýsýndan bu konuda en uygun safha metafaz ve anafaz safhalarý bulunmaz bir fýrsat gibi gözükmektedir. Zira bu devrede kromozomlar üzerinde 1 veya 2 boðum vardýr. Boðumlardan bir tanesinin içerisinde bir tanecik bulunur ki, tanecik ihtiva eden bu boðuma primer boðum, diðerine sekonder boðum denmektedir. Sekonder boðumlar uzun veya kýsa olup, kromozomlarýn tanýnmasýný saðlar.
Bazý sekonder bölgeler nükleolus yapýmý ile ilgili olup, bu tip bölgelere nükleolus yapýcý kromozom veya nükleolar kromozom denir. Bir kromozomun primer boðum içerisinde yer alan iki kromatidin birleþtiði noktada çekme kancasýna benzer taneciðe ise sentromer ya da kinetokor ad alýr.
Kromozomlarýn þekli bilhassa sentromerin durumu ile ilgilidir. Sentromeri ortada olan kromozomlara metasentrik, sentromeri bir uca yakýn olan kromozomlara submetasentrik, sentromerleri tümüyle bir uçta bulunanlara akrosentrik denir. Akrosentrik ayný zamanda telosentrik diye tanýmlanýr.
Kromozomlar metafaz safhasýnda çekirdek zarýnýn erimesiyle birlikte adeta bir yýldýz gibi doðan sentromer vasýtasýyla ið ipliklerine takýlýp her biri 23 kromozomlu olacak þekilde kutuplara doðru çekilirler. Böylece 23 kromozomlu iki kardeþ hücre teþekkül etmiþ olur.
Ýnsan bedeni yukarýda bahsettiðimiz üzere baþlangýçta esasen tek bir hücreden halk olmuþtur. O tek hücre yumurta hücresinden baþkasý deðildir elbet. Ki; 13 yaþýna gelen genç bir kýzýn yumurta hücresi yumurta kanallarýndan aþaðýlara doðru geçiþ yapar. Hakeza ergenlik yaþýna ayak basmýþ bir erkeðin testisleri (erkek organ) týpký kýz çocuðunun yumurtalýklarýnda olduðu gibi benzer iþlev görüp sperma üretmek için seferber olur. Dahasý döllenme olayý söz konusu bir erkek ve diþi hücrenin izdivacý sonucunda meydana gelmektedir. Derken döllenen diþi yumurta hücresi döl yataðý denilen rahim duvarýna yapýþýp, orada neþvünema bulmasýyla birlikte tek hücrede birleþirler. Böylece tek hücrenin bölünmesi sonucunda çoðalan binlerce hücre nur topu doðacak çocuðun taslaðý diyebileceðimiz bir ceninin ortaya çýkmasýna vesile olurlar. Zira embriyo bir aylýk olduðunda yaklaþýk 4–6 mm uzunluða eriþmektedir. Öyle ki anne karnýnda embriyo göbek baðý kanalýyla tüm ihtiyaçlarý giderilecek þekilde ana rahminde muhafaza altýna alýnýp, dokuz aylýk sürecin son dönemlerine gelindiðinde çocuðun vücudu 1–2 trilyon hücreye ulaþacak hale gelir. Hatta doðum sonrasý bebek ana rahminden ayrýlsa bile beden hücreleri boþ durmayýp geliþme ve çoðalma iþlemleri devam eder de. Yani göbek baðý kesilen bir bebek artýk ailenin asýl üyesi olmaya hak kazanmýþ demektir. Ýþte bu noktada Kur’an’ýn 1400 yýl öncesinden müjdelediði insanýn bir damla sudan yaratýlýþ mucizesi yerini bulmuþ olur.
Hücre bölünmesi bilindiði üzere mitoz ve bölünme diye iki kategoride cereyan eder. Mitoz esasen bölünen hücrenin yaklaþýk 20–30 çeþit atom kullanýmý sonucunda ayný özellikte iki kardeþ hücre verme olayýdýr. Belli ki bu tariften de anlaþýldýðý üzere enteresan bir durumla karþý karþýya olduðumuzu fark ediyoruz. Düþünebiliyor musunuz mitoz bölünmeyle bir hücre hem bölünüyor hem de kendisiyle ayný birebir iki hücre üretiyor. Üstelik meydana gelen her iki hücre baþlangýçtaki 46 kromozomluk sayýsýný koruyacak þekilde konumlanýp çoðalmakta.
YNitekim Mayoz bölünme süreci þu evrelerle tamamlanýr.
1-)Profaz
Bu safha uzun olup þu evreler görülür.
1a) Leptoten:
Bu evrede kromozomlar çok ince ve narin iplikçikler halinde olup belli belirsiz yapýdadýrlar. Dahasý cisimcikler olarak kendilerini hissettirirler.
1b) Zigoten:
Bu safhada erkek ve diþiden gelen eþ kromozom çiftleri belirginleþme istidadý gösterirler. Hatta her kromozom çiftinden dört kromatid belirip dörtlü yapý halde birbirlerine tutunurlar.
1c) Pakiten:
Bu evrede eþ kromozomlarýn çiftleþme süreçleri tamamlanýr. Evre sonunda ise eþ kromozomlar uzunlamasýna ortadan ayrýlýp, her eþ kromozomda dört kromatit oluþur. Böylece oluþan kromatitler yeni yerlerine odaklanýrlar.
1d) Diploten:
Bu safhada çiftleþmiþ kromozomlar birbirinden ayrýlarak karþýlýklý gen deðiþiminde bulunacaklarý noktada birbirlerine baðlanýrlar.
2-)Metafaz I:
Bu safhada kromozomlar hücrenin ekvator kýsmýna dizilirler. Hatta her bir eþ kromozom çifti metafaz safhasýnda sentromer vasýtasýyla ið ipliklerine takýlýp bu sayede kutuplara doðru çekilirler.
3-)Anafaz:
Bu safhada kutuplara çekilen kromozomlar üzerinde adeta fay yarýklarýna benzer kýrýlmalar baþlar, ama ayrýlan kromozomlar ilk yapýlarýný muhafaza edemezler. Çünkü buluþma noktalarýnda kromozom parçalarý deðiþimi gerçekleþip meydana gelen gamet hücrelerinin her birinden yeni bir hücre doðar.
4-)Telofaz I ve sonraki II. Mayoz bölünme evresi:
Kromozomlarýn karþýlýklý kutuplara zirve yaptýðý safhadýr. Nitekim Telofaz I safhasýnýn sonunda I. Mayoz aþamasý biter ve yepyeni iki yavru hücre teþekkül eder.
II. Mayoz bölünme kýsa süren bir Profazla start alýp bitiminde Metafaz II’ye geçilir. Bu safhada ekvatorda dizilen kromozomlar sentromerler bölününce eþ yavru kromatidler karþýlýklý kutuplara çekilerek anafaz II safhasý zuhur eder. Derken buradan telofaza adým atýlýr. Böylece baþlangýçta mayozla baþlayan normal kromozomlu bir eþeysel hücre sürecinden normal kromozomun yarýsý kadar kromozom ihtiva eden 4 yeni hücre oluþumu gerçekleþir. Derken II. Mayozun sonunda her cinse ait cinsiyet ana hücreleri dediðimiz erkekte 4 adet spermatid, diþide ise ovum ve 2. kutup cisimciði taslaðý oluþur. Taslak hücrelerin olgunlaþýp geliþecekleri yer hiç kuþkusuz cinsiyet organlarý olup, sperm ve yumurta birikimi buralarda gerçekleþir. Þöyle ki; erkekte spermatogonium (sperm ana hücresi) seminifer tüpleri içerisinde, diþi de ise oogonium (yumurta ana hücresi) yumurtalýklarda birikir. Ta ki bu iki hücrenin bir araya geleceði vuslat gününe kadar dünyaya gelecek çocuðun program kodlarý yaklaþýk 20–25 yýl ebeveynlerin vücudunda beklemeye alýnýrlar. Ýþte özetle sunmaya çalýþtýðýmýz bu evreler bizlere tasavvufta aþama aþama gerçekleþen “Hamdým-yandým-piþtim” evrelerini hatýrlatýr.
Genellikle her nükleolusta bu özel bölgeye sahip iki kromozom vardýr. Bir baþka ifadeyle insan genomunda kromozomlar çift halde bulunurlar. Dolayýsýyla var olan kromozom serisinden bir baþka seri kromozom meydana gelebilmesi için bayaðý bir yoðun faaliyet gerekir. Ki; öyledir zaten. Ýþte bu yoðun hummalý çalýþmanýn sonucunda dünyaya gelen çocuklarýn hiçbiri birbirine týpa týp benzememektedir. Deðim yerindeyse tek yumurta ikizler hariç her doðan çocuk kendi mührü ile hayata merhaba der. Bu yüzden bu tip kromozomlara nükleolar kromozom denmektedir. Þayet döllenmiþ bir yumurta normal bölünmenin aksine erken bir evrede yarým bölünmeyle geliþme kayd edip tek bir yumurtaya dönüþürse doðacak çocuklar bilin ki dýþ görünüþ itibariyle birbirine benzer tek yumurta ikizler olacaktýr. Ya da ikizler ayrý ayrý yumurtalardan embriyolojik geliþimini tamamladýðýnda doðacak çocuklar çift yumurta ikizi olup birbirlerine benzemeyen fertler olarak sahne alacaklardýr.
Ýlginçtir bu genler kromozom içerisinde deðiþik kombinasyonlarla yer deðiþtirebiliyor. Tabiî ki her deðiþim ayný zamanda deðiþik karakterlerin doðmasý demektir. Hatta bunun yaný sýra genler çeþitli kimyasal maddeler, X ýþýnlarý, ültraviyole gibi ýþýnlarýn etkisine býrakýldýðýnda enine kopmalar meydana gelebiliyor. Bu kopan parçalar kopan kýsma ya da bir baþka kopmuþ kromozoma yapýþýrlar. Fakat herhangi bir kromozomun saðlam ucuna yapýþmazlar. Çünkü her bir telomer özel bir polariteye (kutuplaþma) sahiptir. Bu nedenle kromozom parçalarýnýn yapýþmasýný engelleyici tavýr sergilerler. Ýþte arýzý kopmalara baðlý olarak genler üzerindeki istisnai diyebileceðimiz bu tür deðiþiklikler biyoloji de mutasyon diye tanýmlanýr. Ancak bugün bazý kesimler X ýþýnýna maruz kalan kromozomlar üzerindeki genetik deðiþimi evrime delil olarak sunma içerisindedirler. Oysa burada söz konusu deðiþim bir karakteristik deðiþme olmayýp, aksine genetik karttaki bir noktayý bertaraf etme operasyonudur. Nitekim bu tür deðiþimlerle bugüne kadar bir canlýdan baþka bir canlýya dönüþüm þeklinde bir vaka tezahür etmemiþtir. Maalesef her þeye raðmen aklýný evrimle bozmuþ olanlar sabah uyandýklarýnda huylu huyundan vazgeçmez misali kendi bildiklerini okumaya devam ediyorlar habire.
Bazý hücrelerde çok büyük yapýda, hem nükleusun hem de hücrenin artmasýna neden olan devasa nitelikte kromozomlar görülebiliyor. Ýþte bu tip kromozomlara dev kromozomlar denir. Dev kromozomlar politen kromozom ve lamba fýrçasý kromozomlar olmak üzere 2 þekilde bulunurlar.
Lamba fýrçasý þeklindeki dev kromozomlar politen kromozomlardan daha uzun olup, daha çok omurgalý ve omurgasýz hayvanlarýn oositlerinde veya mayoz bölünmenin diploten safhasýnda görülürler. Ayný zamanda lamba fýrçasý dev kromozomlar 4 kromatid ve bir nükleotid eksen üzerine oturmaktadýr. Bu yüzden lamba fýrçasý kromozomlarý diploten sonrasý küçülme eðilimi gösterir.
Politen kromozomlar daha çok diptera(çift kanatlý) larvalarýnýn trake, tükürük ve yað hücrelerinde bulunurlar. Bu kromozomlarýn büyüklüðü normal somatik hücrelerinden iri olduðu gözlemlenmiþtir. Mesela Drosophila melanogaster’de politen haldeki dördüncü kromozom normal haldeki ayný kromozomdan 100 katý kadar daha büyüktür. Zaten politen çok iplikli anlamýna gelip, laboratuar analiz çalýþmalarý sonucunda politenlerin çok sayýda iplikten meydana geldiði belirlenmiþtir. Ayný zamanda bu ipliklerin kromozom zincirini oluþturan nükleotidler olduðu tespit edilmiþtir. Hakeza mayoz bölünmenin profaz safhasýnda görülen gen bölgeleri üzerinde düðüm benzeri kýsýmlar ise nükleotidler oluþturmaktadýr. Böylece gelinen nokta itibariyle bugün genlerin kromozom zinciri üzerinde yer aldýðý belirlenmiþtir.
Þu da bir gerçek hücre bölünmesi olmadýðý veya çekirdek zarý erimediði halde normal bir hücrenin kromozomunda yer alan kromonemalar arka arkaya defalarca bölünebiliyor. Dolayýsýyla kromonemalarýn (kromatin iplikleri) uzunlamasýna defalarca bölünmesine endomitoz denir. Bu arada endomitoz sýrasýnda meydana gelen iplikler ayrýlmayýp bir arada kalmasýyla birlikte bantlar oluþur. Bu yüzden iki bant arasýnda kalan kýsým interbant diye tanýmlanýr. Kromozomunkine eþit çapta veya dar olan yuvarlakça bir cisim ise satellit adýný alýr. Satellit kromozoma flament adý verilen iplikle baðlanmýþtýr. Bu yüzden satellit ihtiva eden kromozomlara sat kromozomlar denir. Yukarýda da belirttiðimiz üzere kromozom uç kýsýmlarý ise telomer olarak adlandýrýlýr.
Bir baþka ifadeyle canlýnýn tüm özelliklerine tek etki yapan faktör gen olmaktadýr. Öyle ki genler tüm canlýlarýn soyaðacý özelliklerini bünyesinde barýndýrýr. Zaten bu bilgiler saklý tutulmasa çocuðun annesi ve babasýyla olan münasebeti ortaya çýkamayacaktý. Belli ki genlere yön veren bir güç böyle murad etmektedir. Demek ki kromozomlar protein yapýsýnda genetik bilgilerin depolandýðý yerler olarak dikkat çekmekte. Ayný zamanda genetik bilgiler DNA üzerinde kayýtlý olup lüzumu halinde kullanýlmak üzere veri tabanýnda saklý tutulurlar. Mesela tek bir nörona(sinir hücresi) takriben 50 bin sayfalýk devasa bir külliyat sýðdýrýlmýþ olup, bu kapasiteye sahip her bilgi veri tabanýnda mevcut bulunabiliyor. Nitekim sinir hücrelerini tüm üniteleri binlerce giriþ çýkýþ kablolarý ile donatýlmýþtýr. Bu arada belirtmekte fayda var; bu kayýt iþlemi tek bir kromozom için sýnýrlý olmayýp, tüm kromozomlarý kapsayacak bilgi aðý söz konusudur. Madem tüm hücrelerimizi oluþturan kromozom sayýsý 10.000 gen ihtiva ediyor, o halde sadece bir kromozom için bilgi bellek sayýsý 10.000 x1 0.000 = 1.000.000.000 (1 milyar) olacak demektir.
Velhasýl; Protoplazma içerisinde en büyük faaliyet sergileme þerefi kromozom ve DNA’ya ait bir özellik olarak karþýmýza çýkmaktadýr.
Vesselam.
http://www.facebook.com/pages/Selim-...678799?sk=wall
