KAN YAGLARI VE DAMAR SERTLIGI

Ateroskleroz (damar sertligi), çesitli organlara kan akisinin bozulmasina yol açan bir hastalik sürecidir. Lipid birikimi ve hücrenin buna reaksiyonu, damarlarin daralmasina ve dolayisiyla hücrelere daha az oksijen ve besin gitmesine yol açar. Kan akisinin azalmasi sonucunda* hücrelere çok az oksijen gitmesi nedeni ile gögüs agrisi veya infarktüse neden olabilir. MÖ. 15. yüzyildan kalma Misir mumyalarinda ve Güney TirolÕde bulunan günümüzden 5000 yil önce yasamis olan buz-adamda da* damar sertligi bulgulari saptanmistir. Su halde damar sertligi sadece günümüze ait bir hastalik degildir.
Halen ateroskleroza sebep oldugu* bilinen 275 tane risk faktörü vardir. Risk faktörleri kalitsal, çevresel ve yasam biçiminden kaynaklanabilir. Yas , cinsiyet ve aile hikayesi gibi risk faktörleri degistirelemezler ; ancak sigara, sismanlik, hareketsiz yasam, yüksek tansiyon, kan sekeri , yüksek kan yaglari degistirilebilen risk faktörleridir. Bu yazida diger risk faktörlerini inkar etmeden kan yaglari* ve ateroskleroz üzerinde durulacaktir.

Koroner kalp hastaligi risk faktörlerini azaltmak tüm ölümlerin % 40 ila 70Õni , akut özürlerin* %30Õunu, kronik özürlerin %67Õsini önleyebilmektedir. Bir çok uluslararasi çalisma, yag metabolizmasi bozukluklarinin, damar* tikanmasi ve koroner kalp hastaligi risk faktörü oldugunu ortaya çikartmistir.

Farkli ülkelerde yapilan çalismalar, ülkelerin ortalama kan kolesterolü ve ülkelerde tüketilen doymus yag ile koroner olaylar arasinda artan* bir iliski saptamistir. 200 mg/dl nin üzerindeki kan total kolesterol düzeylerine sahip bireylerde , kolesterol düzeylerinin* % 1 düsürülmesi* koroner kalp hastaligi riskini % 2-4 arasinda önleyebilmektedir. Kan kolesterolünü düsürülmesi ile koroner tikanikliklarin ilerlemesi önlenebildigi gibi geriletilmesinin* de mümkün oldugu gene çalismalarla gösterilmistir. Ancak tek basina kolesterolden bahsetmek yeterli degildir. Normal kolesterol düzeylerine sahip olan bireylerde de damar sertligi ve koroner kalp-damar hastaliklarina rastlanabilmektedir .
Total kolesterol ölçümü ile tayin edilen kolesterol, iyi (HDL-kolesterol) ve kötü (LDL-kolesterol) kolesterolün toplamidir. Iyi ve kötü kolesterolün orani, koroner arter hastaligi riskini belirlemede* veya kisi farmakolojik bir terapi altinda ise bu terapinin etkisi ile ilgili önemli bilgiler verebilmektedir.

Konumuz kan yaglari oldugu için, önce yaglarla ilgili bilgileri gözden geçirmekte yarar var. Yaglarla ilgili en çok duydugumuz terimler yag asitleri, trigliserid, kolesterol ve fosfolipidlerdir. Yag asitleri doymus ve doymamis olarak iki ana gruba ayrilir: Doymus veya doymamis terimi yaglarin kimyasal yapisinda bulunan karbonlar arasindaki baglarla ilgilidir. Kati yaglar doymus yag asitleri içerirken, sivi yaglar degisik derecelerde doymamis yag asitleri içerir. Doymamis yag asitleri hidrojenasyon denilen bir islemle doymus yag asitlerine çevrilerek margarinler elde edilmektedir. Tekli doymamis yag asidi en çok zeytinyaginda bulunurken, çoklu doymamis yag asitleri misir özü, ayçiçek, soya yaglarinda bulunmaktadir. Bu yag asitlerinden doymus yag asitlerinin istenmeyen etkisi kan kolesterolünü yükseltmeleridir . Çoklu doymamis yag asitlerinin çok az bir miktarinin gerekliligi disinda, çoklu doymamislik özelliklerinin sonucu olarak* oksidasyona yatkinliklari gene koroner damar olaylarini baslatici etkileridir. Tekli doymamis yag asidi olan oleik asidin baslica kaynagi olan zeytinyagi ise koroner kalp hastaliklari ve mide-barsak sistemi yönünden en emniyetli yag olarak binlerce yildir kullanilmaktadir. Trigliseridler gerçek anlamda yagdir ve vücuttaki yag depolarinin ana bilesenidir. Trigliseridler vücutta enerji deposu ve isi izolasyonunda görev yapmaktadirlar. Kolesterol hücrelerin zar yapisinda, birçok hormonun sentezinde, ve D Vitamininin yapiminda kullanilmaktadir; dolayisiyla hayati fonksiyonlarimizin devaminda son derece önemlidir. Cinsiyet hormonlari, stres ve tuz-su dengesini düzenleyerek kan basincina etkili olan hormonlar hep kolesterolden olusmaktadir.

Yaglar bilindigi gibi suda erimeyen maddelerdir. Kan ise sulu bir çözeltidir , o halde suda çözülmeyen* yaglarin* sulu bir ortam olan kanda çözünebilmesi ve gerekli olduklari yerlere tasinabilmeleri* nasil olmaktadir?* Suda çözünmeyen yaglar iç kisimda** ,* suda* çözünebilen ve bir çok islev gören moleküller dista** olacak sekilde küresel yapilar halinde paketlenir . Böylece suda çözünmeyen yaglar, sulu bir ortamda tasinabilen* karmasik yapilar haline getirilir. Bu yapilara lipoprotein ismi verilir. Lipoproteinler içerdikleri lipid ve proteinler açisindan farkli ailelere ayrilmaktadirlar. Iste halk arasinda iyi kolesterol ve* kötü kolesterol diye bilinen terimler bu alt gruplarin tasimakta oldugu kolesteroldür.
Gelismis ve gelismekte olan toplumlarda bireylerin hemen hemen yarisinin kolesterol veya trigliseridi* normalin üzerindedir. Alinan önlemler sonucu gelismis ülkelerde, egitim ve refah düzeyi arttikça bireylerin yag düzeyleri istenen düzeylere yaklasirken, gelir ve egitim düzeyi düsük olanlarda istenmeyen düzeylerdedir. TürkiyeÕnin de dahil oldugu gelismekte olan toplumlarda ise durum tam tersini göstermektedir. "Fast Food" tarzi beslenme , spor imkanlarinin olmamasi, fazla sigara tüketimi* kan yaglari açisindan kötü sonuçlar dogurmaktadir. Gerek TürkiyeÕde yasayan gerek yurt disinda yasayan TürklerÕde ise iyi kolesterol olmasi gereken düzeyden düsük bulunmaktadir. Ne yazik ki erken belirti vermeyen damar tikanmasi veya sertlesmesi ancak çok geç* sinyal vermektedir. Bazen bu olay bir inme, kalp krizi veya ölüm olmaktadir.
Damar tikanikliklarinin baslangici çocukluk yaslarina uzanmaktadir. VietnamÕda kaybedilen genç askerlerin veya kaza nedeni ile yasamlarini yitiren gençlerin* otopsilerinde "ateroskleroz plaklari" denen damar tikanikliklarinin baslangiç asamalari gözlenmektedir. Bu ilk formlar "yagli çizgicikler" diye adlandirilmaktadir. Yagli çizgicikler baslica kolesterolden olusur. Zamanla buna kanin diger elemanlari da katilir, hasarli damar kas hücreleri ayni anda çogalmaya baslar ve damar tikaçlari olusur. Onlarca yillik bir süre sonrasinda damar, kalin çeperli ve dar kanalli bir hale gelir. Bu olay kalbin koroner damarlarinin* yaglarin birikimi sonunda daralmasina yol açar. Kalbe kan akisinin azalmasi oksijen ve besinlerin gitmesini önleyecektir ve agri duyulacaktir (angina pektoris). Bu ana kadar bahsettigimiz olay onlarca yilda olurken, damarin* tamamen (%100) tikanmasi (miyokart infarktüsü) saniyeler içinde olabilir. Daha nadiren de olsa bu olay bacak damarlarinda veya sah damarinda da olabilir.
Su halde kan yaglarinin yüksekligi kalbimiz için bir risk olusturmaktadir ve kisi bu durumun-riskin ne kadar önce farkina varirsa ve önlem alirsa, o kadar uzun* ve* saglikli hayat yasama sansina* sahip olacaktir.
Kan sekerini, yüksek kan basincini, fazla kiloyu kontrol altina almak, sigarayi birakmak ve egzersize baslamak da koroner kalp risk faktörlerini azaltmaktadir.
Çözüm sizin elinizdedir.
Eger vücudunuzun basa çikabileceginden çok yag yerseniz, yag metabolizmasi bozukluklari ortaya çikar.
Diyabet, tiroid bezinin iyi çalismamasi, fazla alkol alimi, karaciger veya böbrek bozukluklari ve* bazi ilaçlar da yag metabolizmasini etkiler; ancak gerek tedavi gerek önlemlerle bu durumun ortadan kaldirilmasi yag metabolizmasini düzeltir. Iste böyle baska faktörler tarafindan olusup geri çevrilebilen lipid bozukluklarina ikincil lipid bozukluklari denir.* Bunun disinda bazi kisiler, mesela yaslilar diyetteki yaga ve kolesterole daha hassastir.
Ancak bazi bireyler kalitsal olarak yag metabolizmasi bozukluguna sahiptirler. Ailesel yüksek kolesterol olayinda, birinci dereceli yakinlari kalp hastasi olanlarda , çocukluk yasinda kan kolesterolünün ölçülmesi ve düzenli araliklarla kontrol edilmesi gerekmektedir. Erken yaslarda saglikli yasam biçimi ve aliskanliklarinin elde edilmesi çok önemlidir.
Kan yaglarinin istenen düzeyleri: Kolesterol <200 mg/dl
Trigliserid<150 mg/dl
HDL-Kolesterol>35mg/dl
LDL-Kolesterol<130mg/dl (Koroner arter hastalarinda* <100 mg/dl)
Eger kan kolesterol düzeyleri yüksekse HDL-Kolesterol (iyi kolesterol) , LDL-Kolesterol (kötü kolesterol) ve trigliserid degerleri de ölçülmelidir.
Kan sekerinin yüksekligi niçin önemlidir? Yüksek kan sekeri kalp ve kan damarlari için risk* faktörüdür. Hizli kilo kaybi, devamli susama duygusu, fazla idrara çikma, fazla yeme-istah* ve yorgunluk bilhassa gençlerde yüksek kan sekeri belirtileridir. Yaslilarda ise bazen hiç bir sinyal vermeden çok yüksek kan sekeri düzeylerine hatta komaya rastlamak mümkündür. Saglikli bireylerde açlik kan sekeri 60 ila 100 mg/dl arasinda tutulurken* yemeklerden sonra 140 mg/dl ye kadar çikabilir* ve en geç 2 saat içinde normal düzeylere inmektedir.

Kalp hastaligi riskini indirebilmek için bireylerin yapabilecekleri:
1) Vücut kilosunu azaltmak yani zayiflamak (yasa ve boya göre ideal kilolar belirlenmistir)
2)Saglikli bir sekilde beslenmek
**** a)Doymus yaglari azaltmak
**** b)Kompleks karbonhidrat ve çözünen lifli gidalara agirlik vermek
**** c)Doymamis yag kullanmak ( Bilhassa tekli doymamis=Zetinyagi)
**** d)Diyetteki kolesterolü azaltmak
***** f)Tuz alimini kisitlamak
***** g)Alkol kullanimini kismak
3)Düzenli biçimde fiziki aktivite yapmak -günde en az yarim saat yürümek
4) Sigarayi birakmak ve mümkün oldugu kadar içilen ortamlardan uzak durmak.
Diyetteki toplam yag, kolesterol ve doymus yagi azalttiktan sonra** en az 6 hafta geçmeden lipid düsürücü bir ilaca baslanmamasi tavsiye edilmektedir. Lipid düsürücü ilaç alindigi sürede de mutlaka diyete ve yasam sartlarina dikkat edilmesi gerekir. Kisiden kisiye* diyet ve lipid düsürücü ilaca verilen cevap degisebilmektedir.

Doymus yaglarin baslica kaynaklari:
Kirmizi et, kuyruk yagi,
Tereyag, süt ve peynir gibi süt ürünleri
Hindistan cevizi ve palmiye yagi gibi bazi bitkisel yaglar
Kek, biskui, çikulata ve pudingler, kati margarin ve bazi soslar.
Doymamis yaglarin çok bulundugu ürünler:
ayçiçek, misir özü, soya yagi zeytinyagi, ceviz yagi
findik
somon, ton gibi yagli baliklar.
Kolesterolden zengin olanlar:
yumurta sarisi
sakatat (karaciger, böbrek, beyin)
karides kalamar gibi bazi kabuklu deniz mahsülleri
çok yumurta kullanilarak yapilmis kek ve hamur isleri

Liften zengin tahil, kara ekmek, sebze, meyve, baklagiller, salata, yagi azaltilmis süt ve ürünleri, makarna , pilav, sebze çorbalari, yagsiz ve derisiz kümes hayvani eti, derisiz* tüm* beyaz baliklar, av etleri, baharat, tatli olarak meyve salatasi, çay, filtre veya nestkafe, soda, kalorisiz içecekler tavsiye edilen gidalari olusturur.
Dikkatli ve az kullanilacak* gidalar: doymamis yaglar, yumusak margarinler, az* yagli sütten yapilmis puddingler, sorbe, az yagli salata soslari, doymamis yag kullanilan pasta bisküi, badem ezmesi, lokum, ceviz, badem, findik, fistik, kestane.
Kaçinilmasi gerekli gidalar:
Açma , kruasan, cips, tuzlanmis ve tenekede konserve edilmis sebzeler., krema, mayonez, ilave tuz, ördek, kaz, salam, sosis, görünen yagi olan tüm etler, kümes hayvani derisi, kati margarin,* kremali ve koyu çorbalar, tam yagli süt ürünleri, kremali ve tereyagli soslar, dondurma, tereyag, disardan alinan pasta, bisküi, tuzlu fistik hindistan cevizi, Türk kahvesi kakao, Irlanda kahvesi
Saglikli yasam için sigaranin birakilmasi ise mutlak bir gerekliliktir.
*
*

KAN YAGLARININ ÖLÇÜLMESI

20 yas üstündeki her eriskinin Total Kolesterolü en az bes yilda bir ölçülmelidir.* Ailesinde lipid bozuklugu, kalp hastaligi olan veya anne ve babasini çok genç yasta kaybeden çocuklarda kan yaglarinin ölçümü gereklidir. Kan yag düzeyleri yüksek bulundugu zaman lipid bozuklugu tanisi konmadan önce mutlaka 2 hafta sonra bu tetkiklerin tekrari önerilmektedir. Bu sürede yasam tarzi degistirilmemelidir. Kan Trigliserid tayini* ve* LDL-kolesterol hesabi yapilacak ise 12-14 saatlik açlikta kan alinmalidir. Total kolesterol* ve HDL-kolesterol ölçümleri için açlik* gerekmez.
Kan alimindan önce kisi yapmakta oldugu diyeti aynen devam ettirmeli* ve kilosunu 3 hafta sabit tutmalidir. Kan büyük hastalik ve operasyonlardan* 3 ay sonra, hafif hastaliklardan 3 hafta sonra alinmalidir
Gebelikte LDL-kolesterol, HDL-kolesterol, Trigliserid yükselir. LDL-kolesterol dogumdan sonra birçok hafta yüksek kalir. Trigliserid* düzeyleri daha çabuk normale döner. Artmis HDL-kolesterol düzeyleri gebeligin 24. haftasinda düsmeye baslar
Enfarktüsde* numune gögüs agrisinin baslangicindan itibaren 12 saat içinde alinir. Bundan sonra LDL-kolesterol 12 hafta boyunca düsük kalir
Kolesterol düzeylerinin günden güne degismesinin* %3-8 olabilecegi, mevsimsel degismelerin olabilecegi ve ilkbaharda hafifçe artip, sonbaharda hafifçe düsebilecegi göz ardi edilmemelidir.
Karsilastirmanin sagligi açisinda hep ayni laboratuarda kan alinmalidir
Laboratuarin Kalite Kontrolü ve Standardizasyon Programinda olmasi aranmalidir.
Yüksek* Total Kolesterol , yüksek LDL-kolesterol* ve düsük HDL-kolesterol birlikte (Trigliserid düsük veya normal) Yüksek RISK Belirtecidir. HDL-kolesterolün yüksekliginin ise koruyucu etkisi vardir. Kilo vermek, sigarayi birakmak, spor yapmak HDL kolesterolü arttirmaktadir.