Konu: Zeugma Nasıl Keşfedildi?

Dünya tarihinde tarihi olayların aktarımı ile ilgili temelde iki kaynak vardır.Bunlardan biri sözlü aktarım,digeri ise yazılı aktarımdır.Sözlü akterımın posta ve iletişim çağının başlamasıyla yavaş yavaş ortadan kaybolduğunu görüyoruz.Ancak sözlü aktarımların 1600 lü yıllara kadar cazibesini kaybetmedigi anlaşılmaktadır.Nesilden nesile sözlü olarak aktarılan bilgilerin doğruluk degerleri de zamanla zayıflamaktadır.Ancak bu bilgilerin birileri tarafından kaleme alınmasıyla tarihi kayıt niteligini taşıyabilmektedir. Bir çoğu seyyah olan edebiyat ve sanat yazarlarının kaleme aldığı eserler zamanla tarihi kaynak olarak büyük deger kazanmaktadır.Devlet yapısı ve resmi kayıt olarak dünya üzerindeki hiçbir güç aşama aşama tarihi olayları kayıt altına almamıştır.İmzalanan yazılı anlaşmalar veya belgeler de birçok savaşlarda ya yağmalanmış ya da tahrip edilmiştir.Günümüze ulaşan tarihi belge ve kayıtların geçmişe indikçe azaldıkları gözlenir.Ve belli bir tarihten ötesine geçilmez.Bundan önceki bilgi ve bulgular da ya dini kaynaklı ilahi kitaplarda veya bulunan kalıntılar üzerindeki tahminler yardımı ile yapılabilmiştir.Dünya tarihi üzerinde önemli bir dönem ve önemli bir güç olan Mezopotamya bölgesindeki tarihi kayıtlar da bu şekilde elde edilebilmiştir.Mezopotamya’nın dünya tarihindeki önemli rolü Zeugma antik kentinin de tarihçiler tarafından ön plana çıkartılmasına neden olmuştur.Tarih kayıtlarındaki Zeugma ile ilgili ilk bulgular antik yazarlardan PHILOSTRADUS’un kaleme aldığı anılarında görmekteyiz. PHILOSTRADUS,Zeugma kentinin Mezepotamya’ya ilk giriş kapısı olduğunu ve Gümrük kontrolü yapılan bir karakol konumunda olduğunu yazmıştır.” PHILOSTRADUS’un kaleme aldığı olay şu şekilde nakledilmiştir:” Mezopotamya’ya geçerlerken, Zeugma’da bulunan gümrük memuru, onlara, gümrüğe tabi bir malları olup olmadığını sordu. (Sağduyu) diyerek yanıtladı Apollonius ve bir grup kadın ismiyle birlikte, (adalet, erdem, ölçülülük, cesaret ve sebat)ı ekledi. Onun yanındaki kadınların hemen farkına varan memur, (Bana kölelerinizin bir listesini verin) dedi. (Benim kölelerim yok, onlar evimin sahibi, kadınlarım) diye sert şekilde yanıtladı Apollonius..” Bu kısacık satırlardan bile, Zeugma’nın, Mezopotamya’ya girişte önemli bir köprübaşı ve gümrük kapısı olduğu anlaşılıyor. Strabon’dan Tacitus’a, Pilinius’tan Cicero’ya pekçok antik yazar, çeşitli nedenlerle Zeugma’dan söz etmişlerdir. Benzer yüzlerce belgenin ışığında, Zeugma’nın coğrafi konumu, kuruluşu, önemli bir ticari ve askeri merkez olduğu, antik çağdan bu yana bilinmekteydi.Sözlü aktarım olarak da Zeugma’nın nesilden nesile uzanan bir serüvenü mevcuttur.Büyük İskender’in generallerinden Selevkos Nikator’un kurduğu kente kendi adıyla Fırat’ın adını birleştirip Selevkia Euphrates adı verilmişti.Nikatur,Fıratın karşı kıyısında karısının adına inşa ettirdiği Apemia kenti ile Zeugma’yı birleştirmek üzere bir köprü kurdurmuştu.İşte bu aşamadan sonra bu tarihi kentin adı Zeugma olarak anılmaya başlandı.Zeugma aynı zamanda,Fırat’ın renkli taşlarından yapılmış gösterişli mozaikleri, freskleri, heykelleri, mimarisiyle kültür ve sanata da köprüydü.Dionysos, Euphrates, Okeanos, Psikhe, Poseidon mitolojinin derinliklerinden çıkıp, zengin Roma villalarının tabanlarının, duvarlarının incelikli süsleri olmuşlardı. Fırat’ın bereketinin peşinde kente yerleşen Helenlerin, Romalıların, Bizansların ayak izlerini gizlemeyi sürdüren Zeugma, Antakya’dan Çin’e uzanan İpek Yolu’nun önemli duraklarından biri olarak ticaretin, haberleşmenin, yazışma ağının da köprüsüydü.İşte böyle bir öneme sahip tarihi bir degerin dünya tarihinin jeolojik olaylarında yeraltında kalması uzun yıllar unutulmaya yüz tutmuş *****engiz yapısını günümüze kadar bile muhafaza edebilmiştir.Birçok gezgin ve bilgin Zeugmanın tarih sayfalarındaki ihtişamlı yapısının tesiri altında kalmış ve bulunduğu yerin tespiti ile ilgili tahminler yürütmüşlerdir.Bu tahminler sözlü aktarımların da katkılarıyla coğrafi konumunun tespitinde önemli rol oynamıştır.Zeugma antik şehrinin yeri ile ilgili ilk kayıtlı tahmin bilgisi ünlü İngliz gezgin RİCHARD POCOCKE’ye aittir.POCOCKE,1738 yılında özellikle bu bölgeye gelmiş ve çevre köylerin büyüklerinden sözlü aktarımlar almış ve Fıratın sahillerini incelemeye alarak muhtemel bir tahminde bulunmştur.POCOCKE’nin anılarında geçen “Beer’den (Birecik) ayrıldıktan sonra, Fırat üzerinde Zeugma adlı bir yer olup olmadığını araştırdım ve Beer’den 12 mil yukarıda Zima diye bir yer olduğunu öğrendim. Bunun üzerine, burada bir köprüye ait izler olup olmadığını sordum, suyun çekildiği dönemlerde nehrin 2 yakasında köprü ayakları olabileceğini düşündükleri taş iskeleler olduğunu söylediler” bilgileri POCOCKE’nin Zeugma antik kentine özel bir ilgi duyduğu anlaşılmaktadır.Ve elde ettigi bilgiler ışığında Fıratın sularının çekildigi Ağustos aylarında 2 defa bu bölgeye gelmiş en dar geçitlerin olduğu kayalıkları gözlemeye çalışmıştır.Bu gözlemler ışığında Sahil boyunca Zeugmanın Birecik’in 25 km kadar yukarısında olabilecegi tahminini yürütmüştür.Zeugma antik kentinin yeri ile ilgili araştırma yapan bir başka Batılı gezgin ve bilim adamı da Belçika’lı FRANZ COMONT’tur. Arkeolog ve aynı zamanda filolog olan COMONT, POCOCKE’nin iddialarını araştırmıştır.1900 lü yıllrd birçok kez geldigi bu bölgede detaylı incelemeler yapmış olan F.COMONT’un elde ettigi bulgular 1917 yılında yayınladığı kitabında yer almıştır.Ve Zeugma’nın şimdigi yerini tam olarak tespit ederek dünya tarihine ismini yazdırmıştır.COMONT’un 1917’de yazdığı kitabında,”Zeugma’nın,yeri Fırat’ın 2 yakasında Belkıs ve Tilmusa köylerinin yer aldığı bölgededir.Bu yönde güçlü kanıtlar elde ettim.Çevre Ulaşım yolları,bölgenin konumu,Nehrin en kayalık yeri ve civar köylülerin efsaneleri Zeugma’nın bu alanda olabilecegini göstermektedir.”Kitabında Zeugmanin yerini çizim olarak da gösteren COMONT’tun verdigi bilgiler arkeologlar için çok önemli bir daynak teşkil etmiştir.Franz COMONT’UN kitabı yayınlandıktan sonra Zeugma bölgesinde birçok kez kaçak kazılar yapıldığı görülmüştür.Birinci Dünya savaşı ve imzalanan andlaşmalar geregi bu bölgeleri işgal eden İngliz ve Fransız güçleri içinde arkeogların bulunması tarihi degere sahip birçok antik ögelerin ele geçirilmesi de amaçlanmıştır.Bu güçler içindeki araştırmacıların en meşhuru Arabistanlı Lawrens lakaplı İngliz THOMAS EDWARD’tır.Aynı zamanda kendisi de bir arkeolog olan Thomas EDWARD,Franz COMONT’un tespitlerine dayanarak Bu bölgede kazı çalışmaları yapan ilk kişidir.Bu kazı çalışmalarında bazı önemli eserlerin çıkarıldığı ve Zeugma antik şehrinin COMONT’un dedigi gibi bu bölgede olduğu kesin anlaşılmıştır.EDWARD’tan sonra bu bölgede hiçbir çalışma yapılmamıştır.Zeugma antik şehri Birinci dünya savaşının sona ermesi ve Türkiye Cumhuriyetinin kurulmasından sonra ilk kez 1970 yılında gündeme gelmiştir.Türkiye Cumhuriyetinin verdigi özel bir izinle 1970 yıllında J. WAGNER tarafından kentte bir yüzey araştırması yapılmış ve kentle ilgili önemli bilgiler elde edilmiştir.Bu bilgiler ışığında Zeugma bölgesi Birinci derece arkeolojik sit alanı ilan edildi.Zeugma Antik Kenti’ndeki ilk resmi kazı çalışması, 1987 yılında Gaziante Müze Müdürlüğü tarafından yapılmıştır.Belkıs Tepesi’nin güneyinde yapılan kazı çalışmalarında Ana kayaya oyulmuş bir oda ve mezarlar bulunmuştur.Genelde altın ve zinnet eşyası peşinde olan bazı kaçakçıların yasadışı olarak yaptığı kazılarda bu bölgede çok sayıda heykel bulunmuştur.Muhtemelen heykellerin işe yaramadığı kanısına varan kaçakçılar geriye önemli tarihi kalıntılar bıraktıklarının farkına varammaışlardır.Açılam Mezar sahiplerine ait kireç taşından yapılmış bu heykeller, Gaziantep Müzesi’ne taşınmış ve Müze’nin "Belkıs Salonu"nda sergilenmiştir.GAP kapsamında, Fırat nehri üzerinde yapımı öngörülen ve Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nca, 1993 yılında yap - işlet - devret modeli ile inşa edilmek üzere uluslar arası bir konsorsiyuma (Birecik A.Ş.) ihale edilmiş bulunan Birecik Barajı inşaatının başlaması nedeniyle, Zeugma’da yürütülen kazı çalışmaları ayrı bir boyut kazanmış ve baraj inşaatının belirlenmesinden sonra, Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1992 yılından itibaren "acil kazı ve kurtarma çalışmaları" başlatılmıştır.
Gaziantep Müzesi tarafından yürütülen bu kazı çalışmaları sonucunda, villalar, taban mozaikleri, freskolar (duvar resimleri) ve çeşitli eserler ortaya çıkarılmıştır. Ayrıca, Dionysos ve Ariadne’nin düğününün resmedildiği eşsiz güzellikteki mozaik, bir villanın salonunun taban döşemesi olarak bulunmuştur. Ancak mozaiğin 2/3’lük parçası, 1998 yılında yerinden sökülerek çalınmıştır.Birecik Barajı inşaatının başlaması nedeniyle, 1993 - 1994 yılları arasında gerçekleştirilen çalışmalar sırasında ortaya çıkarılan; Kartal ve yün sepeti kabartmalı mezar stelleri, başı kesilmiş bir heykel ve mevsim tanrıçalı resimli taban mozaiği, kaldırılarak Gaziantep Müzesi’ne taşınmıştır. Gaziantep Müzesi’nin yaptığı kurtarma kazılarına 1993 yılında Batı Avustralya Üniversitesi’nden Prof.Dr. David Kennedy de katılmıştır. Kennedy tarafından yürütülen kazı çalışmaları sırasında ortaya çıkartılan Roma Villası’nın taban mozaiği döşemesinin de, kaçakçılar tarafından sökülmüş olduğu görülmüştür. Arta kalan harflerden, buradan sökülen resimlerin ölümsüz iki aşık Metiox ve Partenope’ye ait olduğu, yapılan araştırmada ise bunların ABD/Huston’daki özel Menil Koleksiyonu’nda bulunduğu saptanmıştır. Bu Metiox - Partenope mozaiği, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın girişimleri sonucunda Haziran 2000’de Gaziantep Müzesi’ne iade edilmiştir.Kazı çalışmalarının bundan sonraki oyutları daha da önem kazanmıştır.Bu çerçevede, Zeugma’da, GAP İdaresi’nin koordinasyonunda, Packard Humanities Institute’nün finansmanıyla, Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün izni ve Gaziantep Müzesi’nin denetiminde, Gaziantep Valiliği ve Birecik A.Ş.’nin katkılarıyla, Oxford Arkeoloji Birimi’nin kazı alanındaki profesyonel yönetiminde çok uluslu bir kazı ve kurtarma çalışması başlatılmıştır.Yapılan araştırma incele sonunda Zeugma antik kentinin sular altında kalan kısmının şehrin %30 nu oluşturduğu anlaşılmıştır.Kalan %70 nin gün yüzüne çıkartılmsı için ise halen çalışmalar yürütülmektedir.

--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: kubiturk tarih 2/5/2007
ramazan abi tarihi bir açıklama yapmaya zorladın beni
abi ZEUGMAYI benim dedem kaçak antika kazılarıyla ilk kez bulmuş olup,cristof colomb gibi farkedemeden keşfetmiştir
dedem,30 dağın içini oymuş fakat gel gör ki bir kırık yüzük bulabilmiştir.o da para etmemiştir
abi tarihle yüzleşmenin vakti geldiği için yazdım...saygıyla_
--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: Tarhan tarih 2/5/2007
Sevgili kubiturk,yazıyı dikkatlice okursan eger Zeugma tepesindeki kaçak kazıların 1917 den sonra hız kazandığını görürsün.Belki bu tarihlerden önce de kazılar yapılmıştır.Ama bizim insanımız hep yabancıların görüşlerine itimat etmiştir.Özellikle Belkıs köyü büyükleri sözlü anlatımla dedelerinden işittiklerini bir şekilde aktarmışlardır.Amcak ne zaman bu bölgeye araştırmacılar gelmişse işin önemini o zaman kavramışlardır.Koskaca profesörler buralarda birşeyler aradığına göre vardır mühim birşey deyip kazmayı eline alan bu tepelere koşmuş.Ancak nereyi kazacaksın?..Nasıl kazacaksın.?.rasrgele kazı ve dünyanın toprağı..ne bulabilirsin?.Üstelik kaçak kazı korkusu da varsa..deden gibi bi yüzük bile bulamayan çok olmuştur..)) yine de güzel bir yorum yazmışsın teşekkürler...))))
--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: ibrahim şimşek tarih 2/13/2007
bir yazıda okuduğum şu sözlerle size yazıyorum.
***Tarih sesle değil sözle geleceğe aktarılır. Bu kararlılığı gösterenler, bir defter açar ve yazmaya başlar. ***

--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: emelaydogan tarih 2/19/2007
Ramazan bey,tarihi akış içerisinde yukarıda sıraladığınız Zeugma’nın gelşimi ile ilgili bilgiler güzel bir biografi niteligindedir.Ancak Zeugma’yı dünya gündemine taşıyan asıl isim New York Times dergisinin etkili kalemi yazar Stephen Kinzer’dir.Bu yüzden Zeugma’yı asıl keşfeden kişinin Stephen Kinzer olduğunu düşüniyorum.Türkiye Cumhriyetinin en büyük yatırım projesi olan GAP’ın Birecik barajı kısmının uygulamaya konulmasıyla başlayan bir süreçte kaleme aldığı “Bir Roma Kalıntısı İçin Sulu Mezar” başlıklı yazısı bir anda tüm dünya gündemine oturdu ve peş peşe Zeugma ile ilgili haberler yayınlanmaya başlandı.Stephen Kinzer’in bu etkili yorumu uzun bir süre geniş yankı yapmış ve ardından sular altında kalan kültürleri gündeme getirmişti.İşte bu gelişmelerden sonra Kültür Bakanlığı, Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü Güneydoğu Anadolu arkeolojisi ile ilgilenmeye başladı.Zeugma dışında belki de dünya üzerinde sular altında kalan ve bu kadar gündem oluşturan başka hiçbir şehir yoktur..Tarihi konulara duyarlılığı ile bilinen Stephen Kinzer’in Zeugma’yı etkili bir şekilde dünya gündemine taşıması belki de Zegma’nın keşfinin en büyük ayağını oluşturmaktadır.Bugün yapılan çalışma ve kurtarılan eserler Kinzer’in etkili tanıtımının bir eseridir.
--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: hazal1 tarih 2/20/2007
Çok önemli bir detayı da ben aktarmak isterim.Kabaran sel suları ile adı ŞİP diye anılan azgın Fırat sularının zaman zaman belli tarihlerde kendi sahilindeki birçok ağaçları söküp götürdügü ve toprak sürükledigi bilinmektedir.İşte bu tip gerçekleşen sel kabarmalarında Fıratın Zeugma üzerindeki perdeleri de zaman zaman aşındırdığı görülmüştür.Gün yüzüne çıkan insan yapılarının ve hatta iskelet ve mezarların çevrede yaşayanlar tarafından ilgi uyandırdığı ve bu kısımlarda muhakkak suretle bir yerleşim birimin olduğu kabul görmüştür.Sözlü anlatım ve aktarımların da doğruluğu bu şekilde teyit edilmiştir.Zeugma bölgesinde eskiden beri yapılan kaçak kazıların bu tip yargıların bir ürünü olduğunu düşüniyorum.

tşkler sayın tarhan