Konu: Tüm Yönleriyle Nizip Savaþý

Kimilerine göre bir ayaklanmanýn bastýrýlmasý, kimilerine göre güç dengelerinin koltuk savaþý. Ama ortada bir gerçek var. Binlerce ölü ve kaybedilen koca bir tarih.. Nizip savaþýnýn tanýmý bu olsa gerek..
1.Siyasi Durum ve Savaþýn Çýkýþ Nedenleri:
Osmanlý Padiþahý II.Mahmud,divanda topladýðý bakanlarýna “Denize düþmüþ bir insanýn yýlana sarýlmasý gibi” dedigi ve yýllarca savaþtýðý Batý güçleri ve Rusya ile askeri iþbirligi kararýný almasý aslýnda son dönemlerdinde Osmanlý’nýn düþtügü vehim durumun da bir ifadesi anlamýný taþýyordu.Bu vehim durumun en büyük nedenlerden birisi dünya üzerinde giderek güçlenen Milliyetçi akýmlarýn çok uluslu bir devlet olan ve Ümmet anlayýþýna dayanan Osmanlý içindeki milletlerin kendi baþlarýna baðýmsýz devlet olma çabalarý olmuþtur.Bu sebeple özellikle doðu bölgelerinde baþlayan isyanlarýn bastýrýlmasýna yönelik olarak Osmanlý devleti tarafýndan 80 bin kiþilik bir Þark ordusu oluþturulmuþ ve doðu illeri sýnýrlarýný korumaya yönelik olarak doðu bölgesine gönderilmiþti.Osmanlýnýn önemli generallerinden olan ve mareþal rütbesindeki Hafýz Mehmed Paþa bu orduya baþ komutan alarak atandý.Osmanlý ordusundaki yenilik hareketlerinin bir ürünü olarak da yabancý komutanlarýn danýþmanlýðý ilk olarak bu orduda denendi.Yýllarca Alman ordusuna genel Kurmay baþkanlýðý yapan Mareþal Helmut Von Moltke ve 3 Prusyalý subay bu orduda savaþ danýþmanlýðý yaptýlar.Osmanlý doðu ordusunun isyan hareketlerini bastýrma çabalarý sürerken Mýsýr sorunun da giderek ivme kazanmasý Nizip savaþýnýn meydana gelmesinin önemli bir nedeni olmuþtur.
Yýllarca hem Akdenizdeki Osmanlý Donanmasý hem de Mýsýr bölgesinde baþarýlý yönetimler sergileyen Osmanlýnýn Mýsýr Valisi Mehmed Ali Paþa, Osmanlý hükümetinin izlediði son siyaseti gayet iyi biliyordu.Osmanlýnýn düþtügü konumu da gözönünde bulundurarak uzun zamandan beri düþündüðü fakat açýða vuramadýðý planý uygulamaya karar verdi, ilk olarak, 1831 yýlýnda Suriye’nin kilidi olan Akkâ kalesini aldý.II.Mahmud ,Akkâ’nýn kurtarýlmasý için Aða Hüseyin Paþa kumandasýnda bir ordu gönderdi. Fakat Ýbrahim Paþa bu orduyu büyük bir bozguna uðratarak sýrasýyla Þam, Halep ve Adana’yý aldý. Üzerine gönderilen sadrazam Reþid Mehmed Pasa emrindeki ikinci Osmanlý ordusunu da Konya’da yendi; 1833 yýlýnda sadrazamý esir alarak Kütahya’ya kadar ilerledi.Rus çarýnýn yardýmý ile Osmanlý birlikleri M.Ali paþayý Kütahya’da tutmayý baþardý ve Kütahya anlaþmasý imzalandý.Bu anlaþma ile Adana ve Suriye Valilikleri M.Ali paþaya verildi.Ancak daha sonra Mýsýr’ýn komumu ile ilgili M.Ali paþa ikna edilemeyince Padiþah II.Mahmud’un emri ile Çerkez Hafýz Mehmed paþa komutasýndaki þark ordusunun M.Ali paþanýn güçlerinin bastýrýlmasý için Suriye tarafýna yönlendirildi.M.Ali paþanýn daha fazla güçlenmesini istemeyen Padiþahýn bu emri doðrultusunda þark ordusundan 40 bin kadar bir birlik Hafýz Mehmed paþa komutasýnda Nizip’e ulaþtý.M.Ali paþanýn oðlu Ýbrahim paþanýn komuta ettigi Mýsýr ordusu da Nizip’e ulaþmýþtý.
2.Savaþýn Yapýldýðý Yer:
Halep üzerinden Ýbrahim paþa komutasýnda Urfa’ya gelen M.Ali paþa kuvvetlerinin harekete geçtigi haberini alan Hafýz Mehmet paþa padiþahtan alýðý emirle Malatya’da bulunan 80 bin kiþilik ordusunun yarýsýný Nizip ovasýna yönlendirir.40 bin kiþilik ordu Ýbrahim paþa kuvvetlerinden önce Nizip ovasýna ulaþtý.Ordu oldukça yorgun ve bitkin durumdadýr.Doðu bölgelerindeki çatýþmalar ve katedilen uzun yolun verdigi yorgunluk Osmanlýnýn savaþ duzenini de etkilemiþtir.
Fýrat nehrinin en azgýn ve kabarýk zamanýnda gerçekleþen karþý yamaca sal ile geçme çalýþmasýnda birçok aðýr top fýratýn sularýna gömülmüþ ve ordudan birçok askerin de boðulduðu yine tarihi kayýtlardan anlaþýlmaktadýr.40 Bin kiþilik orduyu zafer için yeterli bulan Hafýz Mehmet Paþanýn ordusu bu haliyle zaten periþan bir konumdaydý.Hafýz Mehmet paþa bu savaþýn sulh yolu ile halledilmesini arzulamaktadýr.Zira karþý tarafta bulunan güçler de ayný zamanda Osmanlý ordusunu oluþturmaktaydý.Ýki kardeþ güçün burada çarpýþmasý en çok batý devletlerinin iþine gelirdi.Bu arada Ýbrahim paþa komutasýndaki Mýsýr bölgesi kuvvetleri de Halep üzerinden Urfa þehrine ulaþmýþ ve Onlar da Osmanlý ordusunun bulunduðu mevkiye hareket etmiþlerdi.
Fýratý aþmayý Birecik bölgesinin en dar ve sýð yerinde deneyen Osmanlý Ordusuna karþýlýk Mýsýr Kuvvetleri Karkamýþ yakýnlarýndaki geçiþ noktasýný tercih etmiþ ordu karargahýný da Karkamýþ þehri yakýnlarýnda toplamýþtý. Mýsýr ordusununda 10 bin civarýnda süvari birligi ve 30 bin piyade ve 105 adet aðýr top bulunmaktaydý.Osmanlý Ordusunda ise 80 civarýnda top,8000 civarýnda süvari birligi ve 32 bin piyade þeklinde hazýr bulunuyordu.3 gün Nizip’te konaklayan Osmanlý ordusu geniþ bir alana daðýlmýþ ve çadýrlar kurmuþtu.Savaþýn meydana geldigi alanýn çok geniþ bir sahaya yayýldýðýný bu bilgilerden anlamak mümkündür.Ancak þu anki Nizip sanayii bölgesi ile eski karmamýþ yolundan Torumahmut köyüne kadar geniþ bir alanda þavaþýn þiddetlendigini anlamak mümkündür. Arap kaynaklarýna göre BARAK savaþý,Türk kaynaklarýna göre ise Nizip savaþý olarak geçen bu tarihi meydan savaþý 29 Haziran 1839 ’da Nizip’te gerçekleþti.Osmanlý ordusunda danýþmalýk yapan general Moltke’nin yenilgiyi hissetmesi ve orduyu Birecik’e geri çekme önerisi Ordu komutaný Hafýz Mehmet Paþa tarafýndan geri çevrilir.Ve Osmanlý ordusu 3 saat gibi kýsa bir sürede yenilgiye uðratýlýr.Binlerce asker þehid düþer.
3.Nizip Savaþýna Kimler Katýldý?
Alman Reinhold Wagner “Danýþmanlar” kitabýnýn 267 . sayfasýnda Osmanlý ordusuna danýþmalýk yapan Kurmay subaylarýn durumunu ve Osmanlý savaþ düzenini anlatýrken Mýsýr ordusunun Birecik tarafýna doðru 3 koldan saldýrýya geçtigini ve yer yer gögüs dögüse çarpýþmalarýn yaþandýðýný yazmýþtýr.Yine Wagnerin notlarýnda Haydar paþanýn Birecik uç kýsmýna yönelen Tugaya komutanlýk ettigi,Mahþer paþanýn içinde danýþman kurmay subaylarýn ve Baþkumandan Hafýz Mehmed paþanýn bulunduðu Sancak komuta kademesini savunmaya yönelik muhafýz Tuðayýna komuta ettigi,Bahri paþanýn mevzilere siper alan Savunma Tuðayýna komuta ettigi yer almaktadýr.Muþ Bölgesinden gelen Kürt Emin paþa komutasýndaki birliklerin ilk saldýrýya uðrayan öncü birlik olduðu ve büyük kayýplar verdigi de bu notlarda yer almaktadýr.Süleyman paþanýn Maraþ bölgesinden gelen kuvvetlere komuta ettigi de savaþýn kayýtlarý arasýna geçen bilgilerde yer almaktadýr.Genaral Moltke’nin notlarýnda ise Cizre bölgesinden “Vedehan bey” komutasýnda düzenli ve savaþ tecrübesi olan önemli bir Kürt birliginin savaþ düzeninde orta kýsýmlarda yer aldýðý vurgulanmaktadýr.Yine Moltke’in yazdýklarýna göre Yaklaþýk 1000 kadar suvari birligi ve 3000 piyade ile Osmanlý ordusuna katýlan Süleyman paþa komutasýnda Baþýbozuklar birliginin savaþýn sol cephesinde yer aldýklarý anlaþýlmaktadýr.Moltke’in Kaðan bey komutasýnda 800 atlýnýn bu savaþta yer aldýðý da vurglanmýþtýr.
3.1.Botan Beyi Bedirhan Beyin Durumu:
Nizip savaþýnda özellikle Kürt gruplarýnýn tavrý çok önemli rol oynamýþtýr.Savaþan her iki orduyu da kendilerine yakýn gören Kürtlerin bir kýsmý Mýsýr ordusunda yer alýrken büyük bir kýsmý Osmanlý ordusunu tercih etmiþtir.General Moltke’nin yayýnlanmýþ mektuplarýnda bu unsuru özellikle görmek mümkündür.Eruh kalesi kuþatmasýna da katýlan Genaral Moltke Osmanlý ordusunun özellikle ümmet anlayýþýný ön plana çýkartarak bu isyanlarýn bastýrýlmasýnda baþarýlý olduðunu not etmiþtir.Ancak birçok hurafe anlayýþýnýn da savaþ düzenini etkiledigini ve Türklere yakýþmayan ilkel medodlarýn da hala varolduðunu gördügünü ve savaþ yenilgisinin bu tür batýl inançlar yüzünden olduðunu ifade etmiþtir.Nizip savaþýna katýlan Kürt gruplarýný incelerken hiç þüphesiz en önemlisi Botan Beyi Bedirhan beyin Nizip savaþýna katýlýp katýlmadýðý hususundaki belirsizliktir.Reinhold Wagner,”Danýþmanlar” kitabýnda Nizip savaþý savaþ düzeni kýtalarýndan bahsederken Moltke’nin “Vedehan bey” kýtasý ismini kullanmasý Bedirhan beyin bu þekilde telafuz edilebilecegi varsayýlarak Botan Beyi Bedirhan’ýn birlikleri ile beraber Nizip savaþýnda Osmanlý Ordusuna katýldýðý tahmin edilmektedir.Bedirhan bey,Merkezi Cizre’de olan Eski Botan Beyliginin son reisi/beyidir.Güçlü aþiret yapýsý ve önemli sayýda süvari birligi ile tarihte birçok savaþýn kaderini degiþtirmiþ olan bu beylik Osmanlý Ýmparatorluðunun 18.Yüzyýlda patlak veren þark meselesinin de önemli bir parçasýný oluþturmaktadýr.Araþtýrmacý-tarihci Cemal Kutay, Kürt aþiret reisi ve son Botan beyi Bedirhan Bey’in üçüncü kuþaktan torunudur. Bir Kürt hanedaný olan Azizan hanedanýndan Abdullah Han’ýn oðlu olan Bedirhan Bey, Cemal Kutay’ýn anlattýklarýna göre, 1827 Osmanlý-Rus harbine 20 bin atlý ile katýlarak, Rus tarihlerinde bile o zaman Osmanlý’nýn kazanýlan tek zaferinin sahibi olarak gösterilmiþ bir kahramandýr.Yine Cemal Kutay’ýn anlattýklarýna göre,özellikle Hýristiyan bir topluluk olan Nasruriler ile önemli savaþlar yapan Bedirhan Bey, Osmanlý-Rus Harbinde gösterdiði baþarý ve bazý kaynaklara göre Nizip savaþýnda Mýsýr Valisi M.Ali Paþa Kuvvetlerine karþý Osmanlý saflarýnda yer almasýndan dolayý Padiþah II.Mahmud’dan hemen sonra tahta geçen Sultan Abdülmecit tarafýndan Ýstanbul’a davet edilir ve darüþþafaka binasýnda kendisine paþalýk ünvaný verilir ve ardýndan Girit’e vali olarak atanýr.. Ancak Bedirhan beyin Nizip savaþýna katýlýmý ile ilgili tarihi kaynaklar oldukça kýsýtlýdýr.
1806 yýlýnda doðan ve henüz 18 yaþýnda bey olan Bedirhan bey Osmanlý devletinin en zor ve en karmaþýk dönemlerinde kendi bölgesinde önemli bir güç olmayý baþarmýþtýr.Özellikle Cizre’de Barut üretimi yapan bir fabrika kurmasý silah ve cephane açýsýndan önemli bir güce sahip olmasýný saðlamýþtýr.Ýran,Suriye ve Irak bölgelerindeki Kürt liderlerle sýk sýk anlaþmalar yapmýþ Bölgenin parçalanmamasý için özel çapa sarfetmiþtir.Ancak Osmanlý güçlerine karþý yer yer ayaklanan Kürt birliklerinin Bedirhan beye mal edilmesi bazý tarih kaynaklarýnda onun asi bir komutan olarak anýlmasýna neden olmuþtur.Tarih kayýtlarý genelde belge ve arþivlere dayanýr.Savaþlar ile ilgili devlet askeri arþivlerin yanýsýra kiþisel yorum ve hatýratlarýn da bu kayýtlarda önemli rol oynadýðý bir gerçektir.Büyük bir meydan savaþýna sahne olan Nizip ovasýndaki tarihi olayýn bugün en önemli kayýtlarý hatýratlarý yayýnlanan ve Osmanlý ordusuna danýþmalýk yapan General Helmut Von Moltke’nin yorumlarýna dayanmaktadýr.Botan Beyi Bedirhan beyin Nizip savaþýndaki durumu da Moltke’nin kaleme aldýðý el yazýsý hatýratlarý önemli ýþýk tutmaktadýr.Sývas Vilayetinde bölge ceza hakimi olan Bedirhan beyin oðlu Muhammed Emir babasý ile ilgili bazý bilgilere ulaþmak için Genaral Moltke’ye mektup yazmýþtýr.Moltke’nin Muhammed Emir’e gönderdigi mektupta Bedirhan beyi tanýmadýðýný ancak birçok Kürt aþiret beyinin savaþ sýrasýnda Osmanlý tarafýna geçtigini belirtmiþtir.Zeitscrift der Deutschen Morgenlandischen Gasellschaft,(Alman Doðu Cemiyetleri Mecmuasý cilt-133 sayfa 134-144) dergisinde yayýnlan Moltke’nin mektubu tarihçiler açýsýndan da önemli bir kaynak oluþturdu.Moltke sadece Nizip savaþý degil doðu bölgelerindeki birçok ayaklanmanýn bastýrýlmasý ve önemli kalelerin alýnmasý sýrasýnda da Osmanlý ordusuna danýþmalýk yapýyordu.Moltke’nin Muhammed Emir’e gönderdigi mektupta Eruh kalesi kuþatmasýnda Bedirhan beyin isminden bahsedildigini belirtmiþ ve kahramanlýklarýnýn övüldügünü ifade etmiþtir.Ancak daha sonra Osmanlý tarafýndan kendisine paþalýk ve valilik verildigini duymadýðýný da belirtmiþtir.Nizip savaþý sýrasýnda Osmanlý birliklerine katýlan birçok Kürt birligi içinde onun da olabileceginin ihtimalinin yüksek olduðunu ancak kendisini þahsen tanýmadýðýný vurgulayarak mektubuna son vermiþtir.
3.2.Baþýbozuklarýn Durumu
Yine Nizip savaþýna katýlan Kürt birliklerden Diyarbakýr bölgesinden gelen “Baþýbozuklar” Moltkenin notlarýnda önemli bir yer almaktadýr.Nizip savaþýnda Osmanlý savaþ düzeni tasarýmcýsý olan Genaral Moltke’nin Baþýbozuklardan bahsederken Savaþ meydanýndaki seyrek zeytin aðaçlarýnýn bulunduðu sol cephede bu birliklerin kaçarak yerlerini terk ettiklerinde kendisinin olaya müdahale ettigini ve onlarý tekrar savaþmaya ikna etmeye çalýþtýðýný belirtmiþtir.Genarel Wagner’in “Vedahan bey” kýtasýný anlatýrken son derece düzenli ve savaþ tecrübesi olan bir birlik olduðunu belirtmesine raðmen Moltke’nin tanýmladýðý Baþýbozuklarýn bu birliklere benzemedigi ve daha tecrübesiz olduklarý anlaþýlmaktadýr.Büyük olasýlýkla bu birlikler Osmanlýya destek vermek isteyen asker olmayan yerel halk güçlerinden oluþmaktaydý.1000 kadar atlý ve 3000 civarýnda piyade ile savaþa katýlan Baþýbozuk birligi geri çekilmesi nedeni ile savaþ sýrasýnda en az kayýp veren birliktir.
3.Savaþýn Getirdigi Tarihi Sonuç.
Nizip savaþýnda Osmanlý ordusunun yenilgisini savaþ gücüne degil baþarýsýz yönetim sergileyen paþalarýn takýndýðý tavýrlara baðlayan Moltke ve Prusyalý kurmay subaylar savaþtan sonra Malatya, Sivas, Tokat, Zile, Amasya’yý takip ederek zorlu bir yolculuktan sonra Samsun’a gelmiþ, buradan vapurla Ýstanbul’a dönmüþlerdir.Önce vezir tarafýndan, daha sonra II. Mahmut’un yerine tahta geçen genç Padiþah Sultan Abdülmecit tarafýndan kabul edilmiþtir.Savaþ ile ilgili düþünce ve tespitlerini padiþaha arzeden Moltke’nin birçok paþanýn kellesinin girmesine de sebep olduðu düþünülmektedir.Zira savaþ sýrasýnda bazý paþalarýn kaçma gibi ihanetler sergiledigi Moltke tarafýndan rapor edilmiþti.Savaþýn yenilgi ile sonuçlanmasý ve ortaya koyduðu siyasi durum Osmanlýnýn gelecegi açýsýndan önemli geliþmelere neden olmuþtur.M.Ali paþanýn Mýsýr bölgesi özerk yönetimi bu savaþtan sonra baþlamýþtýr.Nizip savaþýndan sonra kendi içinde baðýmsýz ve dýþarýda Osmanlýya baðlý olan bu özerk yönetim daha sonra dýþ güçlerin de katkýsýyla Mýsýr’ýn elden çýkmasýna ve Ordadoðudaki dengelerin bozulmasýna neden olmuþtur.

Ramazan TARHAN
tarhan@istanbul-ulasim.com.tr

--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: Gökhan Dokuyucu tarih 1/24/2007
Nizip için güzel ve faydalý bir çalýþma...
Emeðine saðlýk Sayýn Ramazan Tarhan..
--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: ibrahim þimþek tarih 1/24/2007
Üstadým yine güzel bir çalýþmasý hazýrlamýþsýnýz.yüreðinize emeðinize saðlýk.Gerçekten tarihimiz için bilgi alabileceðimiz güzel bir çalýþma.her an keþfetmek için okuyacaðým.
--------------------------------------------------------------------------------
Yorumlayan: admin tarih 1/25/2007
Emeðinize ancak teþekkürle karþýlýk verebiliyoruz. Sizin gibi deðerli abilerimizin bu konulardaki çalýþmalarý bizlere yön verecektir.